r}sa taqaa Baarta maoM {panyaasax:
paiScamaI saaMskRxitakx kRxitayaaoM kox gaÜOr
paiScamaI saMskRxita maoM pa`tyaaraopaNa kox dao {dahrNa 1
लेखक: सिर्गेइ सेरेब्र्यनी
अनुवाद : आ. चारुमति रामदास
ekx r}saI Baartaivad\ kox ilayao Baarta AaOr r}sa kxI taulanaa
kxrnaa hmaoSaa AakxYa-kx rha hOx| magar [na taulanaaAaoM kox ilayao ekx
inaYpaXa AaQaarx(kxarNax,AaOicatya) BaI hOx| e. Ta^yanbaI kox SabdaoM
maoMx,xr}sa taqaa Baarta daonaaoM x"xmahana gaÜOràpaiScamaI maanavataa kox
bahutaaMSa maoM "xsaimmailata hOM " 2 | Baarta evama\ r}sa
daonaaoM kxa ipaClao taIna saaO vaYaaoo-M (18vaIMà20vaIM SataaibdyaaoM)
kxa [itahasaàkxafÜxI hd takx paiScama
kox saaqa saMGaYa- kxI kxhanaI hOx,xAaOr saaqa hIàkxhanaI hO kx[- paiScamaI
saaMskRxitakx kRxitayaaoM kox gaÜOràpaiScamaI x"ximaÕIx" maoM
sqaanaaMtarNax(pa`tyaaraopaNa) kxIx|
18vaIMà19vaIM SataaibdyaaoM maoM r}saI saama`ajya AaOr iba`iTSa
BaartaIya saama`ajya kxI sqaapanaa AaOr ivakxasa kxao {sa vaOiSvakx pa`ik`xyaa
kxa ekx AMSa samaJaa jaa sakxtaa hO ijasao saMXaopa maoM x"xpaiScama kxa
ivastaarx" kxh sakxtao hOMx| r}saI saama`ajya kxa [itahasa paITr pa`qama
kox sauQaaraoM sao AarMBa haotaa hOx,ijasanao paiScama yaUraopaIya saByataa kox
kuxC tatvaaoM kxao gaÜOràpaiScamaI r}saI imaÕI maoM pa`sqaaipata kxrnao maoM
kxDÜI maohnata kxIx|paITr pa`qama AaOr {sakox {<araiQakxairyaaoM kxI
saama`ajya inamaa-Na kxI pa`ik`xyaa Baartax(diXaNa eiSayaa) maoM iba`iTSaaoM
kxI saama`ajya
inamaa-Na pa`ik`xyaa kox samaana hOx,xijanhaoMnao BaI [sa
pa`ik`xyaa kox daOranaàjaanabaUJakxr yaa saMyaaogavaSaà Baarta kxI gaÜOr
paiScamaI imaÕI maoM paiScamaI saByataa kox Anaokx tatvaaoM kxa pa`tyaaraopaNa
ikxyaax|
A@sar [na daonaaoM saama`ajyaaoM kox [itahasa ekxdma iBaÙa
tarIkÜxaoM sao AaOr iBaÙa SabdaoM maoM saunaayao jaatao hOMx:xx ekx hO r}sa kox
pairvata-na kxI kxhanaI ijasao AarMBa ikxyaa AaOr Aagao baZÜayaa svayaM
r}isayaaoM naox,xdUsarI hO kxhanaI ek ivadoSaI taakÜxta kxI ekx
x"x{painavaoiSatax" yaa x"xAQaInasqax" doSa maoM | magar
yah iBaÙataa {tanaI inaiva-vaad nahIM hao sakxtaI ijatanaI ikx pa`taIta haotaI
hOx| 18vaIMà19vaIM SataaibdyaaoM maoM Baarta kxa r}paantarNa na koxvala
iba`iTSaaoM Warax,xbailkx Anaokx BaartaIyaaoM Wara BaI ikxyaa gayaa
qaax,xjaaox,xikxsaI na ikxsaI tarIkÜox saox,xivadoSaI SaasakxaoM kox
pa`yatnaaoM maoM Saaimala hao gayao qao AaOróAqavaa {namaoM yaaogadana dotao
qaox(kxBaI kxBaI saMSaaoQana BaI kxrtao qao)x|xdUsarI Aaorx,xr}saxkxa
r}paantarNa na koxvala paiScamaI yaUraopa kox {dahrNa Wara pa`oirta
qaax,xbailkx [sa pa`ik`xyaa maoM 18vaI taqaa 19vaIM SataabdI maoM BaI Anaokx
paaScaatya inavaaisayaaoM nao kx[- mahtvapaUNa- BaUimakxayaoM
inaBaa[-Mxx|x18xvaIM SataabdI kox {<araQa- sao r}sa kox sama`aT BaI jaataIya
r}pa sao r}saI kxI ApaoXaa AiQakx paiScamaI yaUraopaIyax(AiQakxaMSa jama-na)
qaox|xpaITr pa`qama Wara AarMBa ikxyao gayao x "xyaUraopaIkxrNax" kox
baad ekx Aaor Saasakx taqaa iSaiXata vaga-
AaOr dUsarI Aaor paarMpairkx janataa kox baIca kxI saaMskRxitakx dUrI
{sa dUrI sao mauiSkxla sao hI kxma qaI jaao Baarta maoM iba`iTSaaoM x(AaOr
saaqa hI yaUraopaIkRxta iSaiXata vaga-) evama\ baakÜxI laaogaaoM kox baIca
saaMskRxitakx star par qaIx| 19vaIM
SataabdI kox x"slaavaaoifÜxlax" ivacaarkx xr}sa maoM r}saI iSaiXata
vaga- kxI x"xivadoiSataax" kxao roKaaMikxta kxrtao hue kxBaI kxBaI
{sakxI taulanaa Baarta maoMx iba`iTSaaoM sao ikxyaa kxrtao qaox|
paITr pa`qama nao sana\ 1703 maoM Apanao nayao saama`ajya kxI
rajaQaanaIx,xsaoMTàpaITsa-baga- kxax,xnaovaa nadI kox mauhanao par
inamaa-Na ikxyaax,xijasanao mauKya BaUima kxao samaud`aoM AaOr
mahasaagaraoM sao jaaoDÜax|xlagaBaga
{saI samayax,xsana\ 1690 kox dSakx kox AMitama vaYaao-M maoMx,xiba`iTSaaoM nao
Baarta maoM Apanao saama`ajya kxI BaavaI rajaQaanaIx,xkxlakx<aa kxax(ijasao
Aba Baarta maoM kxaolakxtaa) ilaKaa jaataa hO)xinamaa-Na ikxyaax,xgaMgaa
koxx,x{sa nadI kox ,xmauhanao parx,xijasanao iba`iTSaaoM kox ilayao mauKya
BaUima kxao samaud`aoM evama\ mahasaagaraoM sao jaaoDÜax| paITr
pa`qamax(saupa`isaw kxhavata kox Anausaar) x"xyaUraopa maoM iKaDÜkxI
Kaaolanaa " caahtao qaox| iba`iTSa caahtao qao x"xBaarta maoM iKaDÜkxI
Kaaolanaax"x| daonaaoM hI isqaitayaaoM maoM rajaQaanaI kox ilayao sqaana
kxa caunaavax,xjaao rajakxIya evama\ Aaiqa-kx pahlauAaoM kxao dRiYTgata rKakxr
ikxyaa gayaa qaax,xsaaOBaagyaSaalaI nahIM rhax:xsaoMTxàpaITsa-baga- AaOr
kxlakx<aa kox bauro maaOsama kxI iSakxayataoM k`xmaSa: r}sa taqaa Baarta
maoM cacaa- kxa ivaYaya rhI hOMx| daonaaoM rajaQaainayaaoM kox vaastauiSalpa
maoM BaI caaOMkxanao vaalaI samaanataayaoM xhOM 3 |
ekx ivaica~a saMyaaogavaSax,daonaaoM Sahr Apanao Apanao
saama`ajyaaoM kxI rajaQaainayaa^M nahIM rhox,xlagaBaga ekx hI kxalaKaMDÜ
maoMx:xkxlakx<aaàxSaasakxIya r}pa sao sana\ 1911 maoM magar vaastaivakx r}pa
sao 1920 kox dSakx kox AarMBa maoMx;xsaoMTxà paITsa-baga-x(jaao taba takx
pao~aaooga`ad kxhlaayaa jaanao lagaa qaa) sana\ 1918 maoMx| daonaaoM hI
AvasqaaAaoM maoM SaasakxaoM nao rajaQaanaI kxao Apanao pauranao sqaanax,xmauKya
BaUima kox koxnd` xmaoM : Baarta mao idllaI taqaa r}sa maoM maa^skxaoxxlao
jaanao kxa inaNa-ya ilayaa |
magar yah saMyaaoga nahIM hO ikx r}sa AaOr Baarta daonaaoM maoM
pahlao {panyaasax(paiScamaI namaUnao kox AaQaar par ilaKao gayao) k`xmaSa:
saoMT paITsa-baga- taqaa kxlakx<aa maoM hI pa`kxaiSata huex|
ekx saaihityakx ivaQaa kox
r}pa maoM {panyaasa {na Anaokx saaMskRxitakx
{tpaadaoMàmaud`Nax,xrolagaaDÜIx,xpa`yaaogaatmakx iva&aanax,ivaSvaivaValayax,xsaMsadIya
laaokxtan~a Aaid maoM sao ekx qaa jaao paiScama sao Baarta AaOr r}sa daonaaoM
maoM hstaaMtairta ikxyao gayao qaox| vaastava maoMx,xvaNa-na evama\ ivaSlaoYaNa
kox ekx ivaYaya kox r}pa maoM {panyaasa kxa caunaava kxuC kRxi~amax(ha^Mlaaikx
paUrI tarh vaOQa evama\ saamaanya) x"xkxqana kxI naIitaxx"
hOx|x{panyaasa kxI ivaQaa kxao r}sa taqaa Baarta daonaaoM maoM hstaaMtairta
ikxyaa gayaa qaa ekx AiQakx baDÜo samaga` kox AMSa kox r}pa maoM ijasao
x"x(AaQauinakx) saaihtyax" kxhtao hOMx|xvata-maana {_oSyaaoM kox
ilayao (AaQauinakxx) saaihtya kxa vaNa-na [sa pa`kxar ikxyaa jaa sakxtaa hOx:
(AaQauinakx) saaihtyaxxekx saamaaijakxx(saaMskRxitakx)
saMsqaaàevama\àpa`ik`xyaa hOx,ijasakox Antaga-ta Saaimala hO ikxsaI Xao~aIya BaaYaa maoM (ivaiBaÙa pa`kxar koxx) mauid`ta paazaoM (texts) kxa ekx iSaiXata
samaUh maoM ivatarNa , jaao [na paazaoM kxa x"x{payaaoga kxrtaa
hOx" {nhoM paZÜkxrx,xvyai@tagata r}pa sao (yaa CaoTo CaoTo samaUhaoMx,jaOsao pairvaar
maoM)x| jaha^M takx mauJao &aata hOx,xr}sa yaa Baarta maoM ekx samaga`
saamaaijakx saaMskRxitakx saMsqaa kox r}pa maoMx AaQauinakx saaihtya kox
pa`tyaaraopaNa kxa [itahasa Aba takx ilaKaa nahIM gayaa hOx|xAta: maoro AalaoKa
kox ilayao maOMnao [sa AiQakx ivastaRtax(AaOr Aba takx AilaiKata) [itahasax([itahasaaoM)
kox ekx AMSa kxao caunaa hOx|x[sa inabaMQa kxa ivaYaya x"taulanaatmakx
sqaanaantarNa iva&aanax" yaa "xtaulanaatmakx hstaaMtarNa
iva&aanax" kxha jaa sakxtaa hOx|
maOM r}sa sao AarMBa kxrtaa h^MUx,x@yaaoMikx [sa daohrI kxhanaI kxa
r}saI ihssaa Saayad AiQakx AcCI tarh sao pairicata haox,xsaMXaopa maoM kxha jaa
sakxtaa hao AaOr Saayad maoro AalaoKa kox BaartaIya AMSa kox ilayao ekx pa`kxar
kxI paRYzBaUima kxa kxaya- kxrox|
"xAaQauinakx saaihtyax" kxax({}par vaiNa-ta Aqa- maoM)
saMsqaakxrNa r}sa maoM AarMBa huAa 18vaIM SataabdI maoMx|r}saI saaihtya kox
maanakx [itahasaaoM maoM [sa SataabdI kxao ekx paRqakx kxala KaMDÜ kox r}pa
maoMx,x19vaIM taqaa 20vaIM SataabdI kox vaastaivakx AaQauinakx kxala kxI
ivastaRta x"xpa`staavanaax" kox r}pa maoM doKaa jaataa hOx| vaakÜx[-
maoMx,xekx AaOsata r}pa sao iSaiXata r}saI kxI
"xsaaMskRxitakx smaRitax" 19vaIM AaOr 18vaIM SataaibdyaaoM kxI
saImaaroKaa kox paarx,xmaaoTo taaOr sao Alao@saand` paUiSkxnax(1799à1837)
evama\ {nakox samakxailakxaoM sao paro nahIM jaataI hOx|
magar ijasa laoKakx kxao Aba pa`qama r}saI {panyaasakxar maanaa
jaataa hO ,x{sakxa inaQana paUiSkxna kox janma sao paUva- hI hao gayaax|xr}sa
maoM {sao FÜyaaodaor emaIna kox naama sao jaanaa jaataa hOx(jaIvanakxala
:x1735à1770)x| yah Aakxismakx nahIM hO ikx ijasa vyai@ta nao sava-pa`qama r}sa
maoM {panyaasa kxI ivaQaa kxa pa`tyaaraopaNa ikxyaa vah ekx ivadoSaI qaax(ekx
A&aata jaaitagata paircaya vaalaax; Saayad Aamao-inayanax,xyaa hao sakxtaa
hO vlaaKaÜx (maldaivayanaór}maainayanax) yaa diXaNaI slaava haox,xmagar Qama-
sao mauislama qaax,xlaMdna isqata r}saI dUtaavaasa maoM baaiptajÜmaa haonao sao
pahlao)x| [staambaUlax(yaa kxaonsTainTnaaopaaola) maoM janmaax,[TlaI maoM
iSaiXatax(kxhtao hOM ikx {sao laOiTna taqaa Anaokx AaQauinakx yaUraopaIya BaaYaaAaoM
kxa &aana qaa) emaIna saoMT paITsa-bauga- Aayaa sana\ 1761 maoM AaOr Anaokx
sqaanaaoM par taqaa k^xqarIna iWtaIya kox x" man~aImaMDÜlax" takx
Anauvaadkx kox r}pa maoM kxama kxrtaa rhax|xdsa vaYaao-M sao kxma samaya maoM
{sanao {ÙaIsa paustakoMx pa`kxaiSata kxIMx,ijanamaoM AiQakxaMSa {panyaasa
qaox,paiScamaI yaUraopaIya namaUnaaoM par ilaKao gayaox|x{sakox {panyaasa
"AnsT- AaOr daorava`a kox pa~ax" (1766) kxao jaanaàjaakx
r}saao kox "Julie, ou la Nouvelle Heloise" (1761) kxI paunar-canaa
kxha jaa sakxtaa hOx| magar Aaja kox r}sa maoM emaIna kox {panyaasa paZÜo
jaatao hOMx(Agar eosaa hO taao) koxvala saaihtya kox [itahasakxaraoM Warax|
sabasao AarMiBakx r}saI {panyaasa ijasao r}isayaaoM Wara ABaI BaI
baDÜo caava sao paZÜa jaataa hOx, vah hO x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax"
"xAlao@saand` paUiSkxna Wara ricata paVatmakx {panyaasax"x(jaOsaa ikx
{sakxa {paSaIYa-kx hO)x,xjaao ilaKaa gayaa qaa 1823à1831 kox daOranax(pahlaa
sampaUNa- saMskxrNax: saoMTàpaITsa-bauga-x,1833)|xsaaihtya kox [itahasakxar
Anaokx paiScamaI yaUraopaIya kRxitayaaoM kxI Aaor [Saara kxrtao
hOMx,ijanhaoMnao paUiSkxna kxao pa`oirta ikxyaa haogaax(ikxyaa qaa) AaOr jaao
x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" kox ilayao ekx pa`kxar kox
x"xmaa^Dolax" (pa`itar}pax,xnamaUnaax)xrho haoMgaox| sabasao pahlao
{llaoKa ikxyaa jaataa hO baoMjaamaoM kxaonstaaM kox
x"xADÜaolfÜxx"(1816) taqaa jaa^ja- baayarna kox x"xDa^na jauAanax"
(1818à1823)xkxax| ifÜxr BaI x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" ekx Atyanta
maaOilakx kRxita hOx(kxma sao kxma r}isayaaoM kxI kxlpanaa maoM)x,xvaakÜx[-
samaUcao r}saI saaihtya kox mahanatama {panyaasaaoM maoM sao ekx hOx| 20vaIM
SataabdI maoMx,xkxafÜxI baad takxx,xx"xyaovgaonaI Aaonaoiganax"
kxaox(jaha^M takx mauJao maalaUma hO) r}sa kox baahr baDÜo paOmaanao par saraha
nahIM gayaa qaax| magar SataabdI kox {<araQa- maoM AMga`ojaÜI maoM [sakox
kx[- Anauvaad pa`kxaiSata huex,AaOr [namaoM sao ekx (sana\ 1977 maoMx,xcaalsa-
jaa^nsTna Wara 4 ) nao BaartaIya laoKakx ivak`xma saoz (janma
1952x,xkxlakx<aa maoMx!x) kxao pa`oirta ikxyaa Apanaa paVatmakx {panyaasa x"xid
gaaolDna gaoTx"x(AMga`ojaÜI maoM)
ilaKanao kox ilayaox,xjaao inaiScata r}pa sao x"xyaovgaonaI
Aaonaoiganax" kox namaUnao par AaQaairta hOx5 | [sa taqya kxa
{payaaoga yah isaw kxrnao kox ilayao ikxyaa jaa sakxtaa hO ikx paUiSkxna kox
{panyaasa kxao Aba x"xivaSva saaihtyax" kxI ekx mahtvapaUNa- rcanaa
kox r}pa maoM dRZÜ maanyataa imala caukxI hOx|
magar pahlao r}saI {panyaasakxar ijanakxI rcanaaAaoM kxao r}sa sao
baahr 1880 kox dSakx maoM pa`isawI pa`apta hu[-x,xpahlao paiScama yaUraopa maoM
AaOr {sakox baadx,yaha^M sao SaoYa ivaSva maoMx,paUiSkxna sao lagaBaga dao
paIiZÜyaa^M CaoTo qaox|xAba taao {nakoxà[-vaana
taugao-naovax(1818à1883)x,xFÜyaaodaorxdaostaaoyaovskxIx(1821à1881) ,xlaova
Ta^lsTa^yax(1828à1910)xxkoxànaama vaakÜx[- maoM samaUcao ivaSva maoM fÜOla
caukox hOMx|saaMskRxitakx inaima-itax({panyaasa)x,jaao r}sa maoM paiScama sao
Aayaa qaax,r}isayaaoM Wara [tanaI kuxSalataa sao saMjaaoyaa AaOr sampaUNa-
ikxyaa gayaa ikx [sakox r}saI r}pax(r}paantar) paiScamavaaisayaaoM kox paasa
lagaBaga ekx pa`kxar kox rhsyaaod\GaaTna kox r}pa maoM vaapasa paMhucaox|
ivaKyaata r}saI jama-naivad\ iva@tar iJamaU-nskxIx(1891à1971)
ApanaI paustakx "r}saI saaihtya maoM gyaaoqaox" (pa`qama saMskxrNa
1937) maoM ekx saMkxlpanaax rKatao hOMxx(kxh sakxtao hOMx,ekx AvaQaarNaa
pa`stauta kxrtao hOM) jaaox,xmaoro ivacaar saox,x[sa laoKa kox ivaYaya kox
ilayao taqaa Aama taaOr sao saaMskRxitakx hstaaMtarNa kox AQyayana kox ilayao
kxafÜxI mahtvapaUNa- hOx| iJamaU-nskxI ilaKatao hOMx: x"x18vaIM SataabdI
kox jama-na baujau-Aa saaihtya kxI AarMiBakx Avasqaa ABaI BaI kxafÜxI hd takx
raYT/Iya maaOilakxtaa Wara pa`diSa-ta nahIM haotaI hOx AaOr vah paiScama kox
ivakxisata saaihtyaaoMx,f`ÜaMsaIsaI taqaa AMga`ojaÜI ,xkox namaUnaaoM kxa
AnausarNa kxrtaI hO.....êkoxvalaë yauvaa gyaaoqao kxI rcanaaAaoM sao hI jama-na
baujau-Aa saaihtya pahlaI baar svatan~a r}pa sao ivaSvaàmaMca par pa`ivaYT
huAa..."vaoqao-rx"...pahlaI kRxita qaI ikxsaI jama-na laoKakx kxI
jaao yauvaa jama-na baujau-Aa saaihtya xkxao pa`aMtaIyataax
(saMkxINa-taa ?) evaM svayaMàsaovaax(maUla r}saI maoM : samoobsluviwanie--samo-obsluzhivaniye)
kxI Avasqaa sao x"xivaSva saaihtyax" kox raja maagaao-M par laa[-x 6
|
ijasa saMkxlpanaax(AvaQaarNaa) kxI Aaor maOM Qyaana AakxiYa-ta
kxrnaa caahUMgaax,vah hO "xsamo-obsluzhivanie" (r}saI Sabd jama-na Selbstbedienung
yaa AMga`ojaÜI self-service kxa PNaanauvaad hO)x|xhma iJamaU-nskxI kxI
saMiXapta iTppaNaI kxI inamna pa`kxar sao vyaaKyaa kxr sakxtao hOMx| jaba
kxao[- saaMskRxitakx
inaima-ita ekx saMskRxita sao dUsarI maoM pa`tyaaraoipata haotaI
hOx,taao pahlao {sakxa nayao vaataavarNa maoM pairYkxar ikxyaa jaataa hOx,x{sa
tarIkÜox sao jaao kxafÜxI saSa@ta r}pa sao {saI vaataavarNa Warax,x{sakxI
parMparaAaoM evama\ AavaSyakxtaaAaoM Wara inaQaa-irta ikxyaa jaataa hOx,AaOr
[saIilayao [sa inaima-ita kox nayao
x"sqaanaIyax" saMSaaoQana maoM koxvala [saI vaataavarNa
maoM r]ica haotaI hOx(yahIMM vah "xibakx sakxtaa hOx")x,x AaOr ApanaI
janma BaUima maoM vah Apanao pa`ita kxao[- idlacaspaI paOda nahIM kxr
sakxtaax|x[saI kxao iJamaU-nskxI x"xpa`aMtaIyataa AaOr svayama\àsaovaa kxI
Avasqaax" kxhtao hOMx| magar kuxC samaya paScaata\ navaInatar
x"xsqaanaIyax" saMSaaoQana pairpaUNa-taa kxI eosaI Avasqaa kxao
paMhuca sakxtao hOMxx(AaOr ijasao saava-BaaOimakxtaa kxha jaa sakxtaa hO) ikx
vao na koxvala x"xsqaanaIya r}pa
saox" x,xbailkx maUla inaima-ita kxI janma BaUima samaota Anya sqaanaaoM
par BaIx("xvaOiSvakx star parx")
AakxYa-kx hao jaatao hOMx|xpaiScama kxI saaihityakx ivaQaa
{panyaasa kox saaqa r}sa maoM yahI huAax|
Aba hma Baarta AaOr BaartaIya saaihtya kxI Aaor mauDÜtao hOMx|
r}saI saaihtya sao iBaÙax,xyaha^M hmaaro saamanao hO ekx kxafÜxI
jaiTlax,bahuBaaYaI evama\x ,vaastava maoMxx, bahusaaMskRxtaIya
GaTnaax,x@yaaoMikx ekx saaMskRxitakx Xao~a kox r}pa maoM Baartax(diXaNa
eiSayaa) kxI yaUraopa sao (yaa kxma sao
kxma paiScamaI yaUraopa sao) taulanaa kxI jaa sakxtaI hOx,xAaOr BaartaIya
saaihtya [tanaIx jaiTlaxx(saMimaEa`) x"vastaux" (yaa ekx
x"ivacaarx"x, ekx AvaQaarNaa) hO ,xijatanaa ikx yaUraoipayana
saaihtya 7 |xekx saupa`isaw BaartaIya saaihtyakxar kRxYNa
kRxpalaanaI nao ekx baar ilaKaa qaax: " BaartaIya saaihtya à yah
Sabd gaumarah kxr sakxtaa hOx,xjaba takx [sao lagaBaga {tanao hI ivastaRta Aqa-
maoM na ilayaa jaayao jaOsao ikx SabdàyaUraoipayana saaihtya......
[sakxIx(Baarta kxIàsao.sao.) BaaYaaAaoM evaM saaihtya kxI baaOKalaanao vaalaI
ivaivaQataa yaUraopa kxI BaaYaaAaoM evama\ saaihtyaaoM kxI ivaivaQataa sao
pa`itaWinWtaa kxrtaI hOxx" 8x| samaUcao BaartaIya taqaa
yaUraopaIya saaihtyaaoM kxax,xk`xmaSa: {nakxIxeoitahaisakx vaRiw taqaa ivakxasa
kox pairpa`oXya maoMx taulanaatmakx AQyayana x(jaha^M takx mauJao &aata hO)
ABaI takx ikxyaa nahIM gayaa hOx| yah vaastava maoM SaaoQa kxa ekx AakxYa-kx
Xao~a hao sakxtaa hOx| vata-maana saMdBa- maoM yah kxhnaa payaa-pta hO ikx
x"xBaartaIya saaihtyax" kxI AvaQaarNaa kxao yaUraopa sao Baarta maoM un transfert
culturel (saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNa) kox r}pa maoM samaJaa jaa sakxtaa
hOx| yah AvaQaarNaa 19vaIMM SataabdI kox yaUraopaIya ivaWanaaoMx(BaartaivadaoM)
kxI ekx pairkxlpanaa hOxx(ekx
fÜOxSanaobala Sabd kxa pa`yaaoga kxroM taao) 9 | sava-pa`qamax,x[sa
baata par cacaa- kxI jaa sakxtaI hO ikx Baarta kxI hI AvaQaarNaa BaIxàekx
eoitahaisakx evama\ saaMskRxitakx samaga`taa kox r}pa maoMxx,xvaOidkx
kxalax,xbaaOw Qama-x,xjaOna Qama-x,xtatpaScaata\ kox ihndutvax,xtaqaakxiqata "x[slaamaàkxala KaNDÜx" AaOr
taqaakxiqata "xiba`iTSa àkxalaKaNDÜ kxao samaavaoiSata kxrnao vaalao r}pa
maoMà19vaIMx(yaa 18vaIM) SataabdI maoM paiScamaI ivaWanaaoM kxI pairkxlpanaa hO
AaOr ijasao svayaM (kuxCx,xsaBaI nahIM) BaartaIyaaoM nao BaI maanyataa dI
qaIx|xdUsarox,svayaM saaihtya kxI hIx(BaartaIya saaihtya r}paI ekx jaiTla AvaQaarNaa kox ekx AMSa
kox r}pa maoM) vyaapakx AvaQaarNaa BaI yaUraopa sao hI Aa[- hOx|
yaUraoipayana saaihtya kxI AvaQaarNaa BaI ekx ivalamba sao janmaI pairkxlpanaa hI hOx,xmagar yah mauiSkxla sao hI saaMskRxitakx
pa`tyaaraopaNa (transfert culturel) kxa
{dahrNa hOx,@yaaoMikx yah pairkxlpanaa
{saI saaMskRxitakx parMpara kox Antaga-ta {idta hu[- qaIx,xijasakox
ekx AMSa kxa vaNa-na kxrnaa [sakxa {_oSya hOx|xSaayad yah AvaQaarNaa un
transfert temporel (kxalaavaiQa kxa pa`tyaaraopaNa) kxhI jaa sakxtaI
hOx,x@yaaoMikx yah vaastava maoM ekx kxalaKaNDÜ kox ivacaaraoM kxa Anyax(BaUta)
kxalaKaNDÜaoM maoM hstaaMtarNa kxrtaI hOx|
BaartaIya saaihtya kxI Aaor
vaapasa AayaoM taao ,xsabasao pahlaox,xhma [sakox [itahasa maoM yaUraopa kox
@laaisakxlaxx(ga`Ikx taqaa raomana) saaihtyaaoM kox pa`itar}pa kxao doKa
sakxtao hOMx| ina:saMdohx,xyah saMskRxta saaihtya hI hO ijasakxa ekx AiKala
BaartaIyax(AiKala {pamahaWIpaIya) djaa- qaa (AaOr kuxC hd takx ABaI BaI hO ) 10
|xxsaMskRxta BaaYaaxx(xga`Ikx evama\ laOiTna kxI ekx
x"x[nDaoàyaUraoipayanax" irStaodarx)xko x samaUcao diXaNa eiSayaa
maoM mahtva kxI taulanaa yaUraopa maoM ga`Ikx AaOr laOiTna kox mahtva sao kxI
jaa sakxtaI hOx| diXaNa eiSayaa maoM saMskRxta kxI inayaita kxI taulanaa
yaUraopa maoM laOiTna kox Baagya sao kxI jaa sakxtaI hOx|laOiTna ikxnhIM
ivaiSaYT laaogaaoM kxI baaolacaala kxI BaaYaa na rhnao par BaI dIGa- kxala takx
yaUraopa maoM {cca saMskRxita evama\ saaihtya kxI x"xAiKala
{pamahaWIpaIyax" (AaOr x"x@laaisakxlax") BaaYaa banaI rhIx|
magar samaya kox saaqa saaqa laOiTna kxao QaIro QaIro baahr inakxala idyaa
gayaa AaOr {sakxa sqaana lao ilayaa raomaansa BaaYaaAaoM ([sakox yauvaa
saMbaMiQayaaoM) naox,xAaOr Anya BaaYaa[- samaUhaoM kxI BaaYaaAaoM
naox(jÜyaadatar jamao-inakx AaOr slaaivakx)x,xjaao ekx pa`kxar sao laOiTna kxI
x"xd<akx saMtaanax" bana gayaox|xdUsarI sahs~aabdI ([-saa
paScaata\) maoM yaUraopa kxa ivakxasa ivaiBaÙa rajyaaoM kox saMGaTna kox r}pa maoM huAax,xkuxC sabasao baDÜo
rajyax,xraYT/Iya rajya qaox,x{nakxI ApanaI ApanaI raYT/Iya BaaYaae^M qaIM AaOr
[sailayao yaUraoipayana saaihtya kxa [itahasa A@sar raYT/Iya saaihtyaaoM kox Anaokx [itahasaaoM kox r}pa maoM vaiNa-ta ikxyaa jaataa hOx( ha^Mlaaikx eosao vaNa-na
kox AaOicatya par savaailayaa
inaSaana laga sakxtaa hO)x11 |
diXaNa eiSayaa maoM BaI saMskRxta kxao QaIro QaIro [sakox
"xyauvaa irStaodaraoM " ([NDaoàAaya-na BaaYaaAaoM) AaOr kx[-
x"xd<akx saMtaanaaoMx(d`ivaDÜx) BaaYaaAaoM Wara ekx ikxnaaro KadoDÜ
idyaa gayaax| yah kxhanaI [sakox yaUraopaIya pa`itar}pa kxI ApaoXaa kxhIM
AiQakx i@laYT hOx, magar yaha^M hmaoM {sao {sakxI paUrI jaiTlataa maoM nahIM
doKanaa hO ,xAipatau hma saMXaopa maoM kuxC ibanduAaoM kxa {llaoKa kxroMgao
jaao hmaaro ivaYaya kox ilayao AnaukUxla hOMx 12 |
mausalamaanaaoM naox,xjaao {pamahaWIpa maoM 13vaIM sao 18vaIM
SataabdI takx pa`mauKa rajanaIitakx Sai@ta qaox,xdiXaNa eiSayaa maoM [slaama
kxI dao pa`mauKa ("x@laaisakxla") BaaYaaAaoMx:xxArbaI AaOr fÜxarsaI
kxa pa`tyaaraopaNa ikxyaax| 16vaIM AaOr 17vaIM SataaibdyaaoM maoM lagaBaga
paUro diXaNa eiSayaa {pamahaWIpa par maugaÜla saama`ajya sqaaipata hao gayaax|
pa`Saasanax(saaqa hI [itahasa Saas~ax,xkxavya [tyaaid ) kxI BaaYaa [sa
saama`ajya maoM fÜxarsaI qaIx| 18vaIM SataabdI kox {<araQa- sao carmarataa
huAa maugaÜla saama`ajya QaIro
QaIro x"x{<araiQakxar maoM imala
gayaax"xxiba`iTSaaoM kxaox,xijanhaoMnao Apanao saama`ajya kxa inamaa-Na
ikxyaax(SaasakxIya r}pa sao [sakxI GaaoYaNaa hu[- sana\ 1858 maoM)x| fÜxarsaI
kxao ekx rajakxIyaxx(AaOrx,xekx tarh saox,xx"x@laaisakxlax")
AiKalaà{pamahaWIpaIya pa`Saasana evama\ saMskRxita kxI BaaYaa kox r}pa maoM
AMga`ojaÜI Wara sqaanaaMtairta kxr idyaa gayaax| AaOr Aaja BaI svatan~a
BaartaIya gaNarajya maoM pa`SaasakxIya evama\ saaMskRxitakx ekxtaa AiQakxtar
AMga`ojaÜI Wara hI pa`dana kxI jaataI hOx| AMga`ojaÜI kxao vaastava maoM ekx
BaartaIya BaaYaa samaJaa jaataa hO
,xjaao vaakÜx[- maoM vah bana BaI ga[- hOàAnaokx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM sao
ekx AaOr Saayad ekx primus inter
pares |
AaQauinakx BaartaIya doSaI BaaYaae^M ,xAaQauinakx yaUraoipayana
BaaYaaAaoM kxI Baa^Mitax,xjÜyaadatar [-saa paScaata\ dUsarI sahs~aabdI maoM
Aistatva maoM Aa[-Mx| AaQauinakx (paiScamaI) yaUraoipayana BaaYaae^M kuxC
SataaibdyaaoM takx laOiTna kxI C~aCayaa maoM rhIMx| [saI pa`kxar AaQauinakx
BaartaIya BaaYaae^M BaI kuxC SataaibdyaaoM takx ApanaI
x"@laaisakxlax" BaaYaaAaoM kxI C~aCayaa maoM rhIMx: ihnduAaoM kox ilayao yah qaI saMskRxtax,xmausalamaanaaoM kox
ilayao ArbaI taqaa fÜxarsaI evama\ 18vaIM SataabdI kox Anta saox daonaaoM hI
kox ilayao AMga`ojaÜI |x20vaIM SataabdI kox AMitama carNa takx diXaNa eiSayaa
maoM paiScama yaUraopaIya x"raYT/Iya rajyaaoM " jaOsaI kxao[- caIjaÜ
nahIM qaIx,xAta: hma mauiSkxla sao hI x"xraYT/Iyax" BaaYaaAaoM taqaa
x"xraYT/Iyax" saaihtyaaoM kox baaro maoM kuxC kxh sakxtao hOMx| ifÜxr
BaI AaQauinakx BaartaIya BaaYaae^M ivakxisata haotaI rhIMx,AaOr 19vaIM taqaa
20vaIM SataaibdyaaoM maoM {namaoM sao Anaokx BaaYaaAaoM maoM AaQauinakx
saaihtyaaoM kxI {tpai<a hu[- 13
| Aaja BaartaIya gaNarajya kxI saaihtya AkxadmaI 22 saaihityakx
BaaYaaAaoMx(saMskRxta AaOr AMga`ojaÜI samaota) kxao maanyataa dotaI hO 14 |
AaQauinakx saaihtya sao ,xjaOsaa ikx {}par kxha jaa caukxa
hOx,taatpaya- hO ekx saamaaijakxx(saaMskRxitakx) saMsqaaàevama\àpa`ik`xyaa sao
ijasakox Antaga-ta ikxsaI Xao~aIya BaaYaa
maoM (ivaiBaÙa pa`kxar kox) mauid`ta paazaoM (texts) kxa ekx iSaiXata samaudaya kox baIca ivatarNa ikxyaa jaataa hO
,xjaao [na paazaoM kxa "x{payaaogax" kxrtao hOM [nhoM inajaI r}pa
maoM (yaa CaoTo CaoTo samaUhaoM maoMx,xjaOsao pairvaar maoM) paZÜkxrx
| "xAaQauinakxx" Sabd sao yaha^M evama\ Anya sqaanaaoM par matalaba
hO x"xpaiScamaIx"x,xkxma sao kxma x"xpaiScamaI maUla kxax" 15|
Ata: r}sa taqaa Baarta daonaaoM maoM AaQauinakx saaihtyaaoM kox inamaa-Na kxa
Aqa- qaax,x Anya baataaoM kox Alaavaax,xivaiBaÙa paiScamaI saaihityakx
ivaQaaAaoM kxa k`xmaSa: r}saI AaOr BaartaIya BaaYaaAaoM maoM pa`tyaaraopaNa
AaOr pairNaamaI GarolaUkxrNax| {panyaasa [nhIM ivaQaaAaoM maoM sao ekx qaax|
r}saI maoM x"x{panyaasax" kox ilayao Sabd hO roman ({ccaarNax:xx"raomaanax")x,xjaao
yaa taao jama-na sao yaa ifÜxr saIQao fÜ`oMca BaaYaa sao ilayaa gayaa hOx|xkx[-
BaartaIya BaaYaaAaoM maoM x"x{panyaasax" kox ilayao koxvala
AMga`ojaÜI Sabd novel hI pa`yau@ta haotaa hOxx([sakox ivaiBaÙa
{ccaarNaaoMàsaMSaaoQanaaoM kox saaqa)x|
BaartaIya saMdBa- maoM {panyaasa kxI navaInataa [sa taqya sao
roKaaMikxta kxI jaataI hO ikx AaQauinakx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM 19vaIM
SataabdI sao pahlao bahuta kxmax(Agar kxao[- qaa taao) gaV qaax| [na BaaYaaAaoM
maoM jaao kuxC BaI rcaa gayaa qaax(AaOr [namaoM sao Anaokx rcanaae^M taao
mahana saaihityakx kRxitayaa^MóQaaima-kx rcanaae^M qaIM)x,vah lagaBaga hmaoSaa
paV r}pa maoM qaax,na ikx gaV r}pa maoMx|xdiXaNa eiSayaa kxI pa`acaIna
@laaisakxla BaaYaaAaoMx,xsaMskRxta taqaa fÜxarsaI maoM BaIx,kxqanaatmakx gaV
taulanaatmakx r}pa sao kxafÜxI kxma maa~aa maoM qaax,xAaOr
,xbaoSakx,xAaQauinakx {panyaasa jaOsaI kxao[- ivaQaa nahIM qaIx|xkuxCx(magar
AiQakx nahIM) sarla SabdaoM maoM kxhoM taaox,vah saIQaax,xsapaaTx,kxqanaatmakx
gaVx,ijasakxa saMbaMQa hma {panyaasa kxI ivaQaa sao jaaoDÜtao hOMx,xBaarta maoM
yaUraopa sao 19vaIM SataabdI maoM pa`tyaaraoipata ikxyaa gayaa qaax|
[sa transfert culturel (saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNax) kxa
paUra [itahasa AaOr na hI {sakox ekx AMSax,xBaarta kxI imaÕI maoM {panyaasa kox
pa`tyaaraopaNa kxax, paUra [itahasa Aba takx ilaKaa nahIM gayaa hOx|magar
daonaaoM ikÜxssaaoM kxI saamaanya r}paroKaae^M kxmaaobaoSa &aata hOMx| [sa
pa`ik`xyaa maoM saMlagna kxma sao kxma taIna yaa caar pa`kxar kox maanavaIya
maaQyamaaoM AaOr pa`orNaaAaoM kxao hma pahcaana sakxtao hOM |pahlaax,[-saa[-
imaSanarIx(ivaiBaÙa saMpa`dayaaoM kox) jaao Apanaa saMdoSa
x"xmaUita-paUjakxaoMMx"x tak
paMhucaanao kox ilayao {tsaukx qaox|xkuxC BaartaIya BaaYaaAaoM maoM
pahlaI gaVatmakx rcanaayaoM imaSanairyaaoM Wara ilaKao gayao laGau inabaMQa
evama\óAqavaa baa[ibala kox paazaoM koxx(gaaospaolsa koxx,xyaa paUro nyaU
TosTamaoMT kox ,xyaa paUrI baa[ibala kox BaI) Anauvaad qaox|xkxma sao kxma ekx
BaartaIya BaaYaax(Asaimayaa) maoM pa`qama {panyaasaaoM maoM sao ekx
("kxaimanaIkxantaar cair~ax" , êkxaimanaIkxanta kxa
jaIvanaëx,xlaoKakxx:xxe.kox. gaunao-x,x1877x) 16 ekx imaSanarI Wara
ilaKaa huAa bataayaa jaataa hOx|xAnya yaUraoipayana paustakxaoM kox Anauvaad
BaartaIya BaaYaaAaoM maoM saamaanyata: gaV kox evama\ ivaSaoYata: {panyaasa kox
pa`tyaaraopaNa kxa mahtvapaUNa- Baaga qaox|x[sa tarh banyana kox "Pilgrim's Progress" kxa Anauvaad Anaokx BaaYaaAaoM maoM
huAax,ijasanao BaavaI {panyaasaaoM kox ilayao ekx namaUnao kxa kxama ikxyaax|
banyana kxI paustakx kxa Anauvaad yaa taao imaSanairyaaoM nao ikxyaa yaa ifÜxr
[-saa[- Qama- maoM pairvaita-ta hue BaartaIyaaoM naox|xkxma sao kxma dao
BaartaIya BaaYaaAaoM maoM pa`qama {panyaasa BaI eosao Qama- pairvaita-taaoM
Wara ilaKao gayao qaox: marazI maoM ("yamaunaaàpaya-Tnax"x,xlaoKakxxx:
baabaa paÔnajaIx,1857) taqaa taimala maoM ("iparatapaa mautailayaar
sairi<armax" ê" pa`taapa maudilayaar kxa jaIvanaëx,laoKakxx:
saomyauAla vaodnaayakxma\ ipallaox,x1879) 17 |
iba`iTSa pa`Saasakx BaI kxBaI kxBaI BaartaIya BaaYaaAaoM maoM gaV
rcanaaAaoMxx({panyaasaaoM) kxao janma donao maoM kxarNaIBaUta rho hOMx| {nakox
[radox,xkx[- dSaaAaoM maoMx,xiSaXaa sao saMbaMiQata pa`taIta haotao
hOMx| [sa pa`kxar ,xgaujarataI kxa pahlaa {panyaasa nandSaMkxr maohtaax(maRtyau
1905) Wara x"xiSaXaaàivaBaaga kox ekx [Mspao@Trx,ximasTr rsaolax,xkox
Aaga`h par ,xijasakox maatahta vao kxaya- kxrtao qaxox"x,ilaKaa huAa
bataayaa jaataa hOx| sana\ 1866 maoM ilaKaI ga[- yah paustakxx,x"kxrNa
Gaolaaox" gaujarataI kxa xpa`qama eoitahaisakx {panyaasax,xyaa AiQakx {icata
haogaa yaid kxhoM ikx gaujarataI kxa pahlaa raomaansa qaa |xyah {panyaasa gaujarata kox AMitama
ihndU rajaa kxrNa vaGaolaao kox patana kxI GaTnaa par AaQaairta hOx,xijasao
{sakox icaDÜicaDÜo svaBaava kox kxarNa
{sakox kuxla naama vaGaolaao kox sqaana par Gaolaaox(paagala) kxha
kxrtao qaoxx" 18 |[sa baata kxI kxafÜxI saMBaavanaa hO ikx
gaujarataI laoKakx nao vaa^lTr skxa^T Wara ricata eoitahaisakx {panyaasa
(raomaansa) paZÜo qao AaOr {sanao [itahasa kxao lailata saaihtya maoM
pairvaita-ta kxrnao kxI {nakxI takxnaIkx kxao ApanaI rcanaaAaoM maoM
hstaaMtairta kxrnaa caahax| [sa saMbaMQa maoM yah baata Qyaana donao yaaogya hO
ikx 19vaIM SataabdI maoM svayaM [itahasa kxa ivacaar ihndU maanaisakxtaa maoM
QaIro QaIro samaa rha qaax|xxpaarMpairkx ihndU maanaisakxtaa maoM [itahasa
jaOsaI kxao[- caIjÜax,x[sa Sabd kox hmaarox(paiScamaI) Aqa- maoMx,xnahIM qaIx|
magarx,xbaoSakxx,x19vaIM taqaa 20vaIM SataaibdyaaoM maoM AiQakxaMSa
BaartaIya {panyaasa eosao BaartaIyaaoM Wara ilaKao gayao qao ijanhaoMnao na
taao [-saa[- Qama- kxao Apanaayaa qaax,xna hI kxayaa-laya maoM Apanao iba`iTSa
AfÜxsaraoM Wara pa`orNaa paa[- qaIx| {nakox {_oSya mauKyata: vaOsao hI
qaox,jaao paiScamaI laoKakxaoM kxao Apanao {panyaasa ilaKanao kox ilayao
pa`oirta kxrtao qao AaOr kxrtao hOMx|
pyaarIcand ima~ax(1814à1883)x,xekx kxlakx<aavaasaI baMgaalaI
naox,xsana\ 1850 kox dSakx kox maQya maoM baMgaalaI kxa pa`qama
{panyaasax,xAaOr saamaanyata: pa`qama BaartaIya {panyaasa "Alaalaor Garor
dulaalax" (ijasakxa Anauvaad hao sakxtaa hO
x" baDÜo Gar kxa ibagaDÜa baoTax") ilaKaax|xxyah
{panyaasa pahlao ekx sastaI maaisakx pai~akxa maoM k`xmaSa: pa`kxaiSata
huAax,xijasakxa pa`kxaSana laoKakx svayaM ikxyaa kxrtao qaox,xAaOr
x"x[sakxa {_oSya qaa maihlaaAaoM kxI {Ùaita evama\ {nakxa manaaorMjanax"
19 |xBaUimakxa maoM laoKakx nao ilaKaa qaa ikx {nakxI rcanaa kxa
pa`mauKa {_oSya baccaaoM kox gaÜlata ZMga sao laalanaàpaalana kox hainakxarkx
pairNaamaaoM kxao dSaa-naa qaax| {panyaasa kxI kxqaavastau ekxdma sarla hOx|
kxlakx<aa maoM ekx x"xnava saMBa`antax" ihndU kox dao pau~a hOMx|
baDÜa pau~a Anauicata ZMga sao ikxyao gayao laalanaàpaalana kox kxarNa ibagaDÜ
gayaa hOx| ipataa kxI maRtyau kox baad vah baurI saMgata maoM paDÜ jaataa
hOx,x{sakxI daOlata ifÜxjaÜUla KaÜcaI- maoM {DÜa dotaa hO AaOr inaQa-na hao
jaataa hOx| magar {sakxa sadacaarI CaoTa Baa[- {sakxI madd kox ilayao Aataa hO
AaOr gaÜrIba Baa[- kxao sanmaaga- par laanao maoM safÜxla hao jaataa hOx|x(kuxC
BaartaIya ivaWana yah davaa kxrtao hOM ikx pyaarIcand ima~a nao fÜxIilDMga kox
"Ta^ma jaaonsax" kxa Apanao {panyaasa kox ilayao namaUnao kox taaOr
par pa`yaaoga ikxyaax,magar [sa baata par mataO@ya nahIM hO)x|
[sa iGasaI ipaTI kxqaaàvastau evama\ sarla {padoSaatmakxtaa kox
paICox,xmaora ivaSvaasa hO ikxx,xhma AaQauinakxtaa kxI kuxC baDÜI samasyaaAaoM
kxao mahsaUsa kxr sakxtao hOMx,xjaao Anaokx ,xna koxvala BaartaIya
,x{panyaasaaoM maoM dRiYTgaaocar haotaI hOMx| yao samasyaae^M hOM badlatao hue
saamaaijakx pairvaoSa maoM ekx vyai@ta kxI samasyaae^Mx|yah vyai@ta
parMparagata maUlyaaoM kox AaQaar parx(jaao {sao laalanaàpaalana evama\ iSaXaa
Wara saaOMpao BaI nahIM jaatao) nahIM jaI sakxtaax,AaOr na hI vah svayama\
Apanao ilayao na[- maanyataaAaoM kxI talaaSa kxr sakxtaa hOx| pairNaama vah
haotaa hO ijasao emaIla duKao-max(E.Durkheim) nao anomie kxha hO (ihndI maoM
[sa f`oMxca Sabd kxa Anauvaad " AQaaima-kxtaax" hao sakxtaa hOx)x|
vyai@ta kxI eosaI isqaita kxao jaDÜhInataa BaI kxha jaa sakxtaa hOx| yah kxao[-
saMyaaoga nahIM hO ikx pahlaa BaartaIya {panyaasa ilaKaa gayaa ekx jaDÜhIna
vyai@ta kox baaro maoM AaOr vah pa`kxaiSata huAa kxlakx<aa maoMx,yaanaox{sa
Sahr maoM ijasakxI jaDÜoM sqaanaIya imaÕI maoM nahIM hOMx|x{panyaasa kox
laoKakxx,xpyaarIcand ima~ax,xihnduAaoM kxI {sa pahlaI paIZÜI sao
qaox,xijanakxao AMga`ojaÜI iSaXaa pa`apya qaIx,xAaOr Ata: {nhoM BalaI Baa^Mita
&aata qaa ikx saMskRxitayaaoM kox Tkxrava AaOr taIva` gaita sao hao rho
saaMskRxitakx pairvata-na vyai@ta kox ilayao ikxsa pa`kxar kox maanaisakx
tanaava {tpaÙa kxr sakxtao hOMx|
pyaarIcand ima~a Wara ilaKaI ga[- [sa kxqaa kxao baMgaalaI AaOr
BaartaIya saaihtya kox [itahasa maoM gaaOrvapaUNa- sqaana pa`apta hOx| magar
[sao Aaja Aama baMgaalaI paazkxaoM Wara {panyaasa kox r}pa maoMx,xekx saaihityakx kRxita
kox r}pa maoM ,xmauiSkxla sao hI paZÜa jaayaogaax|xAaOr yaid {sakxa ABaartaIya
paazkxaoM kox ilayao Anauvaad ikxyaa jaayao taao BaI {panyaasa kox r}pa maoM
vah safÜxla nahIM haogaIx|
ekx Anya x"pa`qama {panyaasax"x,xmalayaalama saaihtya kox
pa`qama {panyaasa kxI baata qaaoDÜI Alaga hOx| [sao ilaKaa qaa candU
maonanax(1847à1899) naox,xjaao mad`asa pa`oisaDonsaI kox pa`Saasana maoM
kxaya-rta qaox| sana\ 1899 maoM pa`kxaiSata [sa {panyaasa kxa SaIYa-kx baDÜa
mauKar hOx:x"[ndulaoKaax.x[Miglasa naaovala maitair[la eJautaappaoÕIÕullaa
Aaor] kxqaax" ijasakxa taatpaya- hOx: "[ndulaoKaax.xAMga`ojaÜI
{panyaasa kox namaUnao par ilaKaI ga[- kxqaax"x| kxqaavastau hO ekx x"xpa`oma
kxhanaIx" ekx AaQauinakx pairvaoSa maoMx| candU maonana nao mauiSkxla sao
hI pa`isaw f`ÜaMsaIsaI ivaWana pyaoràdnyaola Hyauex(Pierre-Daniel Huet ,
1630-1721) kxI "xTraité (Lettre) de
l'Origine des Romans " ("{panyaasaaoM kox {d\gama par
inabaMQaxx"x(1670) paZÜI haogaIx| magar BaartaIya laoKakx kxI rcanaa ekx
saaihityakx ivaQaa kox r}pa maoM 17vaIM SataabdI maoM dI ga[- {panyaasa kxI
f`xaMsaIsaI pairBaaYaa kox ekxdma Anaur}pa hO :x" ....ce que l'on appelle proprement Romans sont des
fictions d'advantage amoureuses, éccrites
en Prose avec art, pour le plaisir et l'instruction des Lecteurs"( "xvaastava
maoM ijasao {panyaasa kxhtao hOM ,xvah hOM kxlpanaae^MMàkxilpata
kxqaae^MàAiQakxaMSa pa`oma kox baaro maoMx,xgaV maoM kxlaatmakxtaa sao ilaKaI
hu[-x,xpaazkxaoM kxao Aanand AaOr {padoSa donao kox
ilayaox" )x|
maaQavanax,ekxx saundr AaOr sauiSaiXatax(ijasakxa Aqa- AMga`ojaÜI
ZMga sao iSaiXata) yauvakx hOx,xjaao saundr AaOr {tanaI hI sauiSaiXatax(AMga`ojaÜI
taqaa saMskRxta àdaonaaoM maoM) yauvataI [ndulaoKaa sao pa`oma kxrtaa hOx|
naayar jaaita kox vao daonaaoMx,vaastava maoM dUr kox irStaodar hOMx,xjaao ekx
baDÜo saMyau@ta pairvaar kox Baaga hOMx| magar [sa saMyau@ta pairvaar kxa
mauiKayaa maaQavana sao AsaMtauYT hO AaOr vah [ndulaoKaa kxa ivavaah ekx
pa`aOZÜ ba`aHmaNax(nambaUid`paad) sao yaugaaoM sao calao Aa rho
rIitaàirvaajaaoM kox Anausaar kxrnaa caahtaa hOx| kxafÜxI saMGaYaao-M taqaa
gaÜlatafÜxhimayaaoM kox paScaata\ maaQavana AaOr [ndulaoKaa ivavaah kxrnao maoM
safÜxla hao jaatao hOMx| pa`oma AaOr ivakxasaSaIla ivacaarQaara kxI ivajaya sao
paUva- ekx paUra AQyaaya samaipa-ta hO [-Svar kox Aistatva taqaa BaartaIya
raYT/Iya kxa^Mga`osa kxI rajanaIita kox baaro maoM taIna vyai@tayaaoM kox baIca
hue saukxrata SaOlaI kox saMvaad kxaox|BaartaIya naarI kxao AMga`ojaÜI iSaXaa
kxa vardana donao koxx laoKakx kox AaHvaana kox saaqa {panyaasa samaapta haotaa
hOx|
BaartaIya saaihtya kox [itahasakxaraoM Wara "[ndulaoKaax"
kxI baDÜI pa`SaMsaa kxI ga[- hO AaOr jaÜaihr hOx,xyah malayaailayaaoM Wara ABaI
takx paZÜa jaataa hOx| sana\ 1889 sao 1956 takx [sakxI 53 AavaRitayaa^M inakxla
caukxI qaIMx(maoro paasa hala hI kox AaMkxDÜo {palabQa nahIM hOM)x|xsana\ 1890
maoM hI [sakxa AMga`ojaÜI Anauvaad mad`asa x(Aba caoÙaa[) maoM pa`kxaiSata hao
gayaa qaa | Anauvaad ikxyaa gayaa qaa jaa^na DËUmaoga- (John Willoughby Francis
Dumergue) Wara jaao mad`asa
pa`Saasainakx saovaa maoM laoKakx kox vairYz qaox20 |DËUmaoga- nao
hI maUla saMskxrNa maoM laoKakx Wara ilaKaI ga[- BaUimakxa kxa BaI Anauvaad
ikxyaa qaax| yah BaUimakxa hmaoM {sa pa`ik`xyaa kox {na maanavaIya pairmaaNaaoM
kxa AaBaasa dotaI hO ijasako Wara
paiScamaI saaihityakx xivaQaax(namaUnao) kxa BaartaIya vaataavarNa maoM
pa`tyaaraopaNa ikxyaa gayaax| Ata: [sa BaUimakxa kox AarMBa sao ekx baDÜa {wrNa
donaa {icata haogaax:
"xmaOMnao AMga`ojaÜI {panyaasa vyaapakx r}pa sao paZÜnaa
AarMBa ikxyaa....sana\1886 kox Anta maoMx,xAaOr taba maOM Apanao
kxayaa-layaIna kxta-vyaaoM kox baad kxa saara KaÜalaI samaya
{panyaasa paZÜnao maoM lagaa dotaa qaax| [sakox saaqa hI mauJao eosaa pa`taIta
huAa ikx maoro GainaYz ima~aaoM kxa samaUhx,xijanakox saaqa maOM Apanaa samaya
saamaaijakx baatacaIta taqaa manaaorMjana maoM ibataataa qaax,xsvayaM kxao kuxC
{paoiXata samaJanao lagaa hOx,xAaOr maOM eosao {paaya ZUMZÜnao lagaa ijasasao
maOM [na sadsyaaoM sao Apanao {panyaasa pazna kxao CaoDÜo ibanaa saulah kxr
sakU^Mxx| [sa {_oSya sao maOMnao kuxC {panyaasaaoM kxa saaraMSa {nhoM
malayaalama maoM bataanao kxa pa`yatna ikxyaax,xmagar maoro Ea`aotaaAaoM kxao
{na dao yaa taIna paustakxaoM kox maoro Wara idyao gayao vaNa-na maoM
idlacaspaI nahIM idKaa[- dIx| Anta maoM yah huAa ikx [namaoM sao ekx sajjana
laa^D- baIkxnsafÜxIlD kox x"honrIeTa Tompalax" sao baDoÜ pa`Baaivata
huex,xAaOr taba {panyaasaaoM kox maaOiKakx Anauvaad saunanao kxI r]ica ekx
SaaOkÜ maoM badla ga[-....Anta maoM
mauJasao baIkxnsafÜxIlD kox [sa {panyaasa kxa ilaiKata Anauvaad pa`stauta
kxrnao kxI ivanataI kxI ga[-x,xAaOr maOMnao [sao svaIkxar kxr ilayaax| magar
jaba maOMnao [sa kxaya- maoM qaaoDÜI pa`gaita kxIx,xtaao maOMnao [sa baaro maoM
ifÜxr sao saaocaa AaOr inaScaya ikxyaa ikx [sa pa`kxar kox Anauvaad kxa kxao[-
mahtva nahIM haogaax| Apanao ima~aaoM kxaox,xjaao AMga`ojaÜI sao AnaiBa&a
hOMx,xmaaOiKakx r}pa sao {panyaasa kxI payaa-pta sahI jaanakxarI donaa maoro
ilayao kxizna nahIM qaax,xmagar [sa kxhanaI kxa sahI pa`Baava ilaiKata Anauvaad
maoM pa`stauta kxrnaa maoro ilayao AsaMBava qaa....jaba Anauvaad ilaKaa jaataa
hOx,taao maistaYkx SabdaoM kxI koxvala ekx Ea`RMKalaa kxao hI ga`hNa kxrtaa
hOx,jaao [sa {_oSya kox ilayao payaa-pta nahIM hOx| maaOiKakx Anauvaad kxrtao
samaya AMga`ojaÜI AiBavyai@ta kxa sahI Aavaogax,xkxBaI kxBaI ,xbanaayao rKaa
jaa sakxtaa hOx,xmagar kxqanax,xpaUrI tarh saox,xsamaJanao yaaogya banaayaa jaa
sakxtaa hO ikxsaI kxa^maonT/I kxI sahayataa sao kuxC spaYT kxrkoxx,xhr pa`kxrNa
kox ilayao {icata kuxC ivastaRta ivavarNa Warax,xSabdaoM kox {ccaarNaaoM kxao
havaàBaavaaoM Wara pa`diSa-ta kxrkoxx| Agar ikxsaI GaaoiYata SabdSa: Anauvaad
maoM eosao ivavarNa ,xvyaaKyaae^M taqaa vaNa-na DalaoM jaayaoM taao yah
kRxitax,xekx Anauvaad kox r}pa maoM ,xpaUrI tarh naYT hao jaayaogaIx|xifxÜr
dUsarI kxiznaa[- yah hO ikx pa`oma pa`saMgaaoM kxaox,xijanakxI AMga`ojaÜI
{panyaasaaoM maoM Barmaar haotaI hOx,xmalayaalama maoM ilaiKata Anauvaad maoM
pa`stauta kxrnaa sauKakxr nahIM haogaax| Ata: [na saBaI pairisqaitayaaoM par
ivacaar kxrnao kox {paranta maOMnao fÜOxsalaa ikxyaa ikx kxmaaobaoSa AMga`ojaÜI
kox hI namaUnao par malayaalama maoM hI {panyaasa ilaKanao kxa..."x20
|
Anauvaadkx kxao ilaKao gayao Apanao pa~a maoM laoKakx qaaoDÜI saI
iBaÙa saUcaI pa`stauta kxrtao hOM x"x{na kxarNaaoM kxI ijanhaoMnao mauJao
malayaalama maoM {panyaasa ilaKanao kox ilayao pa`oirta ikxyaax"x:
"xpa`qamax,xmaorI patnaI kxI {sakxI ApanaI BaaYaa maoM
AMga`ojaÜI tajaÜ- par ilaKao gayao {panyaasa kxao paZÜnao kxI [cCa ijasao vah
A@sar pa`kxT kxrtaI qaIx,
AaOr dUsarax,xmaorI tarfÜx sao [sa baata kxI kxaoiSaSa ikx @yaa
maOM Apanao malayaalaI paazkxaoM kox mana maoMx,jaao AMga`ojaÜI kox jaanakxar
nahIM hOMx,saaihtya kox {sa vaga- kox pa`ita r]ica {tpaÙa kxr sakxtaa hU^M
jaao AMga`ojaÜI BaaYaa maoM {panyaasaaoM
Wara pa`stauta ikxyaa jaataa hO AaOr ijasakox baaro maoM vata-maana maoM x{nhoM
kxao[- jaanakxarI nahIM hOx(@yaaoMikx {nhoM malayaalama maoM ilaKaI saaihityakx
rcanaaAaoM kxao hI paZÜnao taqaa sarahnao kxI Aadta hO jaao {na GaTnaaAaoM
evama\ pa`saMgaaoM sao BarpaUr hOM jaao pa`kRxita kox ilayao AsvaaBaaivakx hOM
AaOr A@sar baohUda evaM AsaMBava haotaI hOMx)x,xAaOr yah doKanao kxI [cCa ikx
@yaa vao eosaI ikxsaI kxhanaI kxI pa`SaMsaa kxroMgao ijasamaoM isafÜ- eosao
taqya taqaa GaTnaae^M haoM jaao ikxnhIM ivaSaoYa pairisqaitayaaoM maoM {nakox
Apanao GaraoM maoM GaiTta hao sakxtaI hOMx;
êtaIsarax,ëmaoro malayaalaI baaMQavaaoM kxao {sa isqaitax,xSai@ta
evama\ pa`Baava kox dSa-na kxranaa jaao ApanaI svaaBaaivakx bauiwma<aa
evama\ saundrtaa kox ilayao pa`isaw hmaarI naayar maihlaayaoM pa`apta kxroMgaI
yaid {nhoM AcCI AMga`ojaÜI iSaXaa dI jaayaox;
AaOr Anta maoM malayaalama saaihtya kxI {Ùaita kox ilayao Apanaa
yaaogadana donaax,jaaox,maOM duKa kox saaqa AnauBava kxr rha hU^Mx,ikx hmaaro
pa`yaaoga na kxrnao evama\ dur]payaaoga kxrnao kox kxarNa SaIGa` maRtyau kxao
pa`apta hao rha hOx" 22 |
baIsavaIM SataabdI maoM malayaalama saaihtya kxa kxafÜxI
safÜxlataapaUva-kx ivakxasa huAa AaOr [sa saaihtya maoM Baarta kox Anya
saaihtyaaoM kox hI samaana {panyaasa kxao ekx laaokxipa`ya ivaQaa kxa r}pa
pa`apta huAax| eosao Anaokx BaartaIya {panyaasakxar hOM ijanakxI {nakxI ApanaI
ApanaI BaaYaaAaoM maoM paazkxaoM Wara baDÜI pa`SaMsaa kxI jaataI hOx| [namaoM
sao kuxC {panyaasakxaraoM kxao AnauvaadaoM kox Wara AiKala BaartaIya
laaokxipa`yataa pa`apta hu[- hOx|
magarx,xjaha^M takx mauJao &aata hOx,xikxsaI BaartaIya
{panyaasakxar Wara ikxsaI BaartaIya BaaYaa maoMx(AMga`ojaÜI CaoDÜkxr) ilaKaa gayaa
kxao[- BaI {panyaasa Baarta kox baahr safÜxla nahIM huAa hOx| ikxsaI BaI gaV
laoKakx kxaoox,xjaao BaartaIya BaaYaa maoMx(AMga`ojaÜI CaoDÜkxr) ilaKataa
hOx,xivaSva vyaapaI pa`isawI AaOr óAqavaa saaihtya kxa naaobaula paurskxar
pa`apta nahIM hao sakxa hOx| [sakox ilayao kx[- kxarNaaoM kxI Aaor [Saara
ikxyaa jaa sakxtaa hOx|
pahlaax,xsaamaanyata: AaQauinakx saaihtya kxa AaOr ivaSaoYata:
{panyaasa kxa diXaNa eiSayaa maoM bahuta hI saIimata saamaaijakx AaQaar hOx|
vaha^M saaXartaa kxa star paiScamaI yaUraopa yaa r}sa kxI ApaoXaa kxafÜxI kxma
hOx|diXaNa eiSayaa maoM Anaokx laaoga (saaihityakx) paaz evama\ kxao[- BaI
jaanakxarI saamaanya r}pa sao dRSyaàEa`vya maaQyamaaoM sao Aatmasaata\ kxrnaa
baohtar samaJatao hOMx,xbajaaya paazË maaQyamaaoM koxx|[sailayao diXaNa eiSayaa
maoM isanaomaa Aita laaokxipa`ya hOx| Aaja kox diXaNa eiSayaa maoM sacamauca
iSaiXata haonao kxa taatpaya- hO AMga`ojaÜI maoM iSaXaa paanaax| vaox,xjaao
paZÜnao kxI Aadta Dalatao hOMx,AMga`ojaÜI maoM BaI paZÜoMgao hIàAaOr jÜyaadatar
AMga`ojaÜI maoM hI paZÜoMgaox| AaOr ekx AMga`ojaÜI paZÜnao vaalao kox ilayao
samaUcao x"xivaSva saaihtyax" kox War Kaulao hOMx,jaao sqaanaIya r}pa
sao ricata ikxsaI saaihtya kox ilayao ekx
jaÜbad-stax(AaOr Saayad maarkx) pa`itayaaoigataa {tpaÙa kxrtaa hOx|
dUsarax,xdiXaNa eiSayaa kxI saMskRxita yaUraopax(r}sa saihta) kxI
saMskRxita sao [tanaI iBaÙa hO ikx BaartaIya paazkxaoM kox ilayao jaao baata
idlacaspa evama\ pa`orNaadayakx hao sakxtaI hOx,vah yaUraopaIyax(evama\ Anya
doSaaoM kox) paazkxaoM kxao koxvala ivaica~a taqaa ivadoSaI pa`taIta
haox|Saayad [saIilayao kxao[- {panyaasakxar mauiSkxla sao hI Baarta evama\
paiScamax(yaa r}sa) daonaaoM hI sqaanaaoM par safÜxla hao sakxtaa hOx|
dUsaro SabdaoM maoM {panyaasa laoKana Baarta maoM ABaI BaI
x"svayaMàsaovaax"x(iva. iJamaU-nskxI kox SabdaoM kxa {payaaoga kxroM
taao) kox star par hOx| BaartaIya {panyaasax(kxmaaobaoSa safÜxlataa sao)
sqaanaIya AavaSyakxtaaAaoM kxao paUra kxrtao hOM magar vao ABaI takx xvaOiSvakx
star par x"xibakxnao laayakxx" nahIM hOMx|xekx idlacaspa samaanataa
doKaI jaa sakxtaI hO BaartaIya isanaomaa {Vaoga kox saaqax| yah ekx AaOr
safÜxla {dahrNa hO transfert culturel (saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNa)
kxax|xjaha^M takx ifÜxlmaaoM kox inamaa-Na kxa pa`Sna hOx,xBaarta kxa ivaSva
maoM lagaBaga pahlaax(yaid ekxdma pahlaa na hao taao) sqaana hOx| samaUcao
diXaNa eiSayaa maoM isanaomaa doKanaa Atyanta laaokxipa`ya hOx| magar diXaNa
eiSayaa sao baahr [na ifÜxlmaaoM kxIx "xibak`xIx" kxa @yaa?
ifÜxr BaI ivaiQa kox ivaQaana kxao doKa paanaa AsaMBava hOx| AaOr
yah saMBava hO ikx 21vaIM SataabdI maoM BaartaIya {panyaasax(AaOr
Saayadx,xBaartaIya ifÜxlmaoM BaI) baakÜxI duinayaa maoM AcCa pa`dSa-na
kxroMgaox|
iTppaiNayaa^M
1. yah laoKa sana\ 2002 maoM
AMga`ojaÜI maoM ilaKaa gayaa qaa pa^irsa maoM Aayaaoijata ekx sammaolana kox
ilayaox| baad maoM , f`oMxca BaaYaa maoMx,x[sao “L’horizon anthropologique des
transferts culturels” (Paris, 2004) naamakx paustakx maoM pa`kxaiSata ikxyaa
gayaax| paustakx kox SaIYa-kx kxa (jaao ikx sammaolana kxa BaI SaIYa-kx qaa)
Anauvaad [sa pa`kxar ikxyaa jaa sakxtaa hOx:x“The anthropological horizon
(perspective) of cultural transfers” or “Cultural transfers in anthropological
perspective”.(maanava vaO&aanaIya pairpa`oXya maoM saaMskRxitakx
pa`tyaaraopaNax)x|xjaha^M takx maOM samaJataa hU^Mx,x"xsaaMskRxitakx
pa`tyaaraopaNax" kxI pairkxlpanaa(AaoM) kxao "saaMskRxitakx
{QaarIx" kxI pauranaI pairkxlpanaa kox AnaupaUrkx taqaa saMSaaoQana kox
r}pa maoM pa`stauta ikxyaa gayaa hOx| [sa pairkxlpanaa kxa taatpaya- yah hO ikx
kuxC laaogax(kxao[- saMskRxita ) ikxnhIM dUsaro laaogaaoMx(dUsarI saMskRxitax)
sao kxao[- caIjaÜ laotao hOM AaOr [sa x"caIjaÜx" kxao Apanaa banaa
laotao hOMx,x{sao jaOsao kxa taOsaa x" GarolaU banaatao hOMx"|
jabaikx "saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNax" kox Antaga-ta koxvala kxao[-
caIjaÜ "sqaanaaMtairtax" kxI jaataI hO kuxC laaogaaoMx(ikxsaI
saMskRxita) sao ikxnhIM dUsaro laaogaaoMx(dUsarI saMskRxita) kxao ,xibanaa [sa
baata kxI parvaah ikxyao ikx nayao vaataavarNa maoM [sa "caIjaÜx" kxa
@yaa haogaax|x[sa pa`kxarx,x{dahrNa kox ilayao , hma kxh sakxtao hOM ikx
"xkÜxanaUna kxI savaao-ccataax"x,x"xsaMsadIya laaokxtaM~ax"
evama\ "xmaanavaaiQakxarx" kxI paiScamaI kxlpanaae^M r}sa kxao
sqaanaaMtairta kxI ga[-Mx,xmagar @yaa r}sa maoM {nhoM paUrI tarh "{Qaar
ilayaa gayaax"xxAqaa-ta\ @yaa {nhoM svaIkxar kxrkox "xGarolaU
banaayaa gayaax"? yah ek xKaulaa pa`Sna hOx|
2.Toynbee
A. The
World and the West. London, Oxford UP , 1953 , p.2.
3. kxlakx<aa evama\ saoMTàpaITsa-baga- kox baIca kxI samaanataa
kxao kx[- laoKakxaoM Wara roKaaMikxta ikxyaa gayaa hOx|
Saayad [namaoM sabasao pahlao qao roijanaalD hobar Reginald Heber (1783 -
1826), ekx kxivax,yaa~aI jaao Apanao jaIvana kox Anta maoM kxlakx<aa kox
ibaSapa bana caukox qaox| sana\ 1805à1806 maoM vao maa^skxao AaOr paITsa-baga-
gayao qao taqaa sana\ 1823 maoM kxlakx<aa Aayaox|11 A@TUbar 1823 kxao [sa
Sahr kox Apanao pahlao AnauBava kox baaro maoM vao ilaKatao
hOMx:x"...paUrax(hO) [tanaa paITsa-baga- kox kuxC BaagaaoM
jaOsaax(AaofÜx!) ikx ikxsaI AaOr jagah kxI kxlpanaa kxrnaa mauiSkxla qaax"(Bishop Heber in Northern India. Selections
from Heber’s Journal / Ed. by M.A. Laird. Cambridge, 1971, p.43).25 janavarI 1824
kxao Aar. hobar nao ApanaI maa^M kxao ilaKaax: " kxlakx<aa baDÜI
caaOMkxanao vaalaI jagah hOx,xmagar yah paITsa-baga- sao [tanaI imalataI
jaulataI hOx,xha^Mlaaikx {sakox maukÜxabalao kxma Saanadar hOx,xikx mauJao
kxBaI kxBaI r}sa maoM haonao kxa AaBaasa haotaa hOx|pa`mauKa GaraoM kxa
vaastauiSalpa ekx hI hO..." (Heber R.
Narrative of a Journey through the Upper Provinces of India. Vol.2.
London , 1828 ,p.318);
Agalaa ijaÜk`x maOM kxr}Mgaa ekx r}saI yaa~aI taqaa SaaOikÜxyaa
ica~akxar ipa`nsa Alao@sao[ iÔi~ayaoivaca saailtakxaofÜx(1806à1859) kxax| 1840
kox dSakx maoM {nhaoMnao dao baar Baarta kxI yaa~aa kxI AaOr Apanao AnauBavaaoM
kxao paoirsa maoM pa`kxaiSata ekx f`oMxca paustakx maoM pa`kxaiSata
ikxyaax(19vaIM SataabdI kox kuxC Anya r}saI kuxlaInaaoM kxI Baa^Mita ipa`nsa
saailtakxaofÜx ApanaI janmaBaUima kxao bada-Sta nahIM kxr paatao qao AaOr
svaocCa sao ekx pa`kxar kxa inavaa-isata jaIvana vyataIta kxrtao qaox)x: Saltikoff
A.D. Lettres sur l'Inde êBaarta kox baaro maoM pa~aë. Paris , 1848.
( id. 09.10.1841 kxao ilaKao pa~a maoM saailtakxaofÜx ilaKatao hOMx: "
hmanao kxlakx<aa kox saamanao laMgar DÜala idyaax|pahlaI najaÜr maoM Sahr
paITsa-bauga- jaOsaa pa`taIta haotaa hOx: nadIx,xnaovaa jaOsaI hI
caaODÜIx,xyaUraoipayana BavanaaoM kxI kÜxtaaroMx,xijanakox baIca maoM kxafÜxI
jagah CUTI hu[- hOx,xinacalaI jagahoM AaOr mastaUlaaoM kxa paUra jaMgalax|
magar kOxsaI gamaI-x,xkOxsaI GauTnax!x" (yah {WrNa maOMnao hala hI kxI
r}saI AavaRita Салтыков А.Д. Письма об Индии. Москва, 1985, с.
60) sao ilayaa hOx|);
maoro Agalao gavaah hOM
pa`isaw f`xaMsaIsaI BaUgaaolaàvao<aa AaOr ArajakxtaavaadI Élisée Reclus (eilajao
ro@lyaU) (1830 – 1905)| {nhaoMnao ilaKaax: "...maaOsama
maoM AaOr laaogaaoM maoM fÜxrkÜx haonao kox baavajaUd ApanaI zMDI inayamainaYza
evama\ BavanaaoM kox iGasaoipaTo ivanyaasa kxI dRiYT sao kxlakx<aa AaOr
paITsa-bauga- ekx dUsaro kox samaana hOMx") ( Reclus E. Nouvelle
geographie universelle. La terre et les hommes. T.8 ênavaIna
sava-vyaapaI BaUgaaola.xBaUima taqaa manauYya. KaND 8ë.Paris, 1883,p.375);
AMitama {wrNa do rha hU^M 20vaIM SataabdI kox f`oMxca
BaUgaaolaàvao<aa JyaUla syaaoMx(Jules Sion)x(1879à1940)xkxax:
"...mahlaaoM kxa Sahrx(kxlakx<aa) ApanaI AtyalaMkRxta [maartaaoM
kxaox,x{YNakxiTbaMQaIya pa`doSa maoMx,ekx navaàga`Ikx SaOlaI maoM paMi@tabaw
ikxyao hOx, jaao AaScaya-janakx r}pa saox,xkxIcaDÜ maoM inaima-ta ekx Anya
kRxi~ama Sahrx,xpaITsa-bauga- jaOsaI pa`taIta haotaI hOMx" ( Sion J.
Asie des mousons. 2me partie. Inde. Inde-Indochine-Insulinde êmaanasaUnaaoM
kxa eiSayaa. dUsara Baaga. Baarta. BaartacaIna (Indochina). WIpaBaarta (Indonesia)]. Paris , 1929 , p.306.)
4. Pushkin A. Eugene Onegin Tr. by Charles
Johnston. With an introduction by John Bayley. Harmondsworth (Penguine books),
1979.
5. [Seth V.] The Golden Gate. A Novel in Verse by
Vikram Seth. N.Y., Random House , 1986.do. [sa paustakx maoM maora
laoKaxx"xivak`xma saoz kxa "id gaaolDna gaoTx" evama\ Alao@saand` paUiSkxna kxa
"yaovgaonaI Aaonaoiganax"xx|
6. Zhirmunsky V.M. Gete v russkoi literature (r}saI saaihtya
maoM gyaaoqao) [2nd ed.] Leningrad , Nauka , 1982 , p.30 , 33.
7. vaOkxilpakx r}pa sao, samaUcao Baartaxx(diXaNa eiSayaa) kxI
taulanaa jaataIya r}sa sao ( jaOsaa ikx AalaoKa kox SaIYa-kx sao inaYkxYa-
inakxalaa jaa sakxtaa hOx) nahIMx,xAipatau (jaOsaa ikx AalaoKa kox AarMBa maoM
sauJaayaa gayaa hO) eoitahaisakx r}saI saama`ajya (ijasao 1922 sao 1991 takx
saaoivayata saMGa kxha jaataa qaa) sao kxI jaa sakxtaI hOx| tadnausaarx,xsamaUcao
BaartaIya saaihtya kxI taulanaax(kuxC ApavaadaoM kxao CaoDÜkxr) saaoivayata
saMGa kox taqaakxiqatax "bahuraYT/Iya saaoivayata saaihtyax" sao kxI
jaa sakxtaI hOx|
8. Kripalani K. Literature of Modern India. A
panoramic glimpse. New Delhi : National Book Trust , 1982 , pp.2-3.
9.do. {da. Mukherjee S. Towards a Literary History of
India. Simla , 1975 , pp.5-15.
10. [sa ivaYaya par Ea`oYz paiScamaI paustakx ABaI BaI hO : Keith
A.B. A History of Sanskrit Literature. London (OUP) , 1920 , (Anaokx
AavaRitayaaoM maoM). tau. saaqa hI M.Winternitz (AgalaI iTppaNaI
do.) History of Indian Literature.
11. do. [sa paustakx maoM maora laoKa x"xsaaihtyaaoM kox
ivaiSaYT samaudaya kxI AvaQaarNaax:
ekx Baartaivad\ kox dRiYTkxaoNa saox"x|
12. BaartaIyax(diXaNa eiSayaa[-) saaihtya kox [itahasa kox
ivastaRta pairpa`oXya kox ilayao maaoirtsa ivantaoina-tsa kxI paustakx ABaI BaI
{payaaogaI hOx: Winternitz M. Geschichte der indischen
Litteratur.êBaartaIya saaihtya kxa [itahasa. KaND 1à3ë Bd. 1-3. Leipzig.
, 1908-1922 ; Winternitz M. A History of Indian Literature. Vol.
1-3 ( ijasakxI sana\ 1927 kox baad ivaiBaÙa AavaRitayaa^M inakxla caukxI
hOMx,xlaoikxna {namaoM sao kuxC hI kxa sampaadna laoKakx Wara ikxyaa gayaa hO
evama\ {nakxa pa`aiQakxar {sakox Wara
idyaa gayaa hOx)| magar Aba [sakox saaqa kuxC AaOr paustakxaoM kxa BaI
{payaaoga kxrnaa haogaax| tau. Chatterji S.K. Languages and
Literatures of Modern India. Calcutta , 1963 ; Dimock E.C.Jr.a.o. The Literatures of
India. An Introduction. Chicago and London (the Un. of Chicago Press),
1978 ( Aagao [sa AalaoKa maoM kuxC AaOr saMdBa- ). êAba yah paustakx BaI do. Literary
Cultures in History. Reconstructions from South Asia / Ed. by Sheldon Pollock.
Berkeley etc., Un. of California Press, 2003ë|
13. do. {da. Chatterji S.K. {}par inaid-YT paustakxx|
14. 1960 kox dSakx ko AarMBa
sao saaihtya AkxadmaI ivaiBaÙa BaartaIya saaihtyaaoM kox [itahasaaoM par ekx
Ea`MRKalaa pa`stauta kxr rhI hOx| Aba lagaBaga baIsa eosao
x"x[itahasax" pa`kxaiSata hao caukox hOMx|
15.ekx vaad ivavaad calaa Aa rha hO [sa baaro maoMx,xikx @yaa
x"AaQauinakxIkxrNax" sao taatpaya- AvaSyaMBaavaI r}pa sao
x"xpaiScamaIkxrNax" sao hOx,xmagar yaha^M hmaoM [sa samasyaa maoM
gahro jaanao kxI jÜar}rta nahIM hOx|
16. Goswami P. Fiction in Assamese. Gauhati , 1963 ,
p.1; Sarma S.N. Assamese Literature (A History of Indian
Literature / Ed. by J. Gonda. Vol. IX ,part II , Fasc.2) ; Wiesbaden :
Harrassowitz , 1976 , p.91.
17. do. {da. The Novel in India. Its birth and developement / Ed.
by T.W.Clark. London,: Allen and Unwin , 1970 , pp.84-86 , 184-189.
18. Jhaveri M. History of Gujarati literature. New
Delhi : Sahitya Akademi , 1978 , p.85.
19. The Novel in India . p.36.
20. maoro paasa [sa Anauvaad kxI dUsarI AavaRita hOx: Chandu
Menon. Indulekha. A novel from Malabar / Tr. into English by W. Dumergue .
Calicut : Mathrubhumi , 1965.
21. Chandu Menon . Indulekha , p.x-xi.
22. vahIMx, p.xvi.
* * * *
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
No comments:
Post a Comment