"AaÙaa kxaroinanaax" kxa BaartaIya Avataar
(Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kxa {panyaasa "gaRh
dahx" )1
BaartaIya
{panyaasa kxa AQyayana kxrnao vaalao
SaaoQakxtaa- kxao
jaao caIjÜaoM savaa-iQakx
AakxiYa-ta kxrtaI hO vah hMOx:
Alpaivaidta saamaga`I kxI
samaRwtaax,
ipaClaI SataabdI maoM [sa ivaQaa maoM Apa`tyaaiSata r}pa sao
bavaMDr kxI Baa^Mita huAa ivakxasa
,
(AaOr) BaartaIya saaihtya kox
[itahasa evama\ x[sa ivaQaa kox
saamaanya isawantaaoM kox AQyayana kox ilayao
AtyaiQakx
idlacaspa....pairNaamaaoM kxao paanao kxI carma saMBaavanaa 2|
Alao@sao[-
saogao-yaoivaca sauKaaocaaova kxI vaO&aainakx Qaraohr maoM 19à20vaIM
SataabdI kox BaartaIya saaihtya maoM {panyaasa kxI {tpai<a evama\ ivakxasa
par ikxyao gayao SaaoQakxaya- kxao mahtvapaUNa- sqaana pa`apta hOx 3|
ivadoSaI saaihityakx kRxitayaaoM kox x"xnamaUnaox" par AaQaairta
BaartaIya {panyaasaaoM maoM {nakxI gahrI r]ica qaI 4x|
Ata:
, Asamaya hI hmasao ibaCuDÜ gayao sahyaaogaI kxao samaipa-ta paustakx maoM
pa`stauta laoKa kxa samaavaoSa {icata hOx,xijasamaoM maOM yah pa`maaiNata
kxrnao kxI AaSaa kxrtaa hU^M ikx baMgaalaI laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya
kxa {panyaasa "xgaRh dahx" kxafÜxI
hd takx lao. ina.xTa^lsTa^ya kox "AaÙaa kxaroinanaax" par AaQaairta hOx5 |
{paya-u@ta
daonaaoM {panyaasaaoM kxI taulanaa kxao {sa kRxi~ama iva&aana kxI saMkxINa-
pairiQa maoM saImaabaw nahIM ikxyaa jaa
sakxtaax,x ijasao saaoivayata yauga maoM saaihtyaàiva&aana yaa saaihtyaà
Saas~a kxa naama idyaa gayaa qaax6 |xtaulanaa xkxI pa`ik`xyaa kox
daOrana Apairhaya- r}pa sao {tpaÙa pa`SnaaoM AaOr samasyaaAaoM kxa saMbaMQa
{saàAba takx lagaBaga AivaVmaanaà"xSaas~ax" sao hOx,xijasao
x"xtaulanaatmakx xsaMskRxita iva&aanax" kxa naama idyaa jaa sakxtaa
hOx|x
Baarta
maoM (r}sa saihta Anya gaÜOr paiScamaI doSaaoM kxI hI Baa^Mita) AaQauinakx
{panyaasa kxI {tpai<a evama\ ivakxasa kxa [itahasa yaUraopaIya saMskRxita
kxI ekx ivaSaoYa {paja kox ibalkuxla Apairicata imaÕI maoM pa`tyaaraopaNa AaOr
{sakox {sa imaÕI maoM panapanao kxaxê"xsaaMskRxitakxIkxrNax" kxax(acculturation)ë
[itahasa hO 7 | [sailayao ,xivaSaoYata:x,xBaartaIya {panyaasa kox
[itahasa kxI r}saI {panyaasa kox [itahasa sao Atyanta raocakx taulanaa kxI jaa
sakxtaI hOx|xAaOr eosaI taulanaa kxa AaQaarx(yaax,xdUsaro SabdaoM maoM kxhoM
taaox,xivastaairta saMdBa-)àyaUraopaIya
ivastaarIkxrNax(rajanaIitakxx,xAaiqa-kxx,xAaOr saaMskRxitakxx,xyaa jaOsaa ikx
Aajakxla kxha jaataa hOx, "saaByaitakxx"x) kxI vaOiSvakx pa`ik`xyaa
hOx,xjaao ipaClaI kuxC SataaibdyaaoM sao calaI Aa rhI hO AaOr ijasanao Baarta
AaOr r}sa daonaaoM kxaoàha^Mlaaikx Alaga Alaga tarIkÜox sao AaOr samaya kxI
ivaiBaÙa pairsaImaaAaoM maoMà xApanaI capaoT maoM lao ilayaa hOx|
r}saI
caotanaa kox Anausaar r}sa kxa yaUraopaIkxrNa eoitahaisakx dRiYT sao sava-pa`qama
paITr pa`qama kox naama sao evama\ taqaakxiqata xx"xpaITr kox sauQaaraoM
" sao jauDÜa hOx(ha^Mlaaikx yah pa`ik`xyaa paITr sao kxafÜxI paUva- hI
AarMBa hao ga[- qaI ,xipaClaI taIna SataaibdyaaoM saoàkxBaI QaImaIx,xtaao kxBaI
taojaÜ gaita saoxàcalataI rhIx,xAaOr
Asala maoMx,xAaja takx cala rhI hOx)x| Baarta kox [itahasa maoM hmaaro
paITr kox sauQaaraoM jaOsaI GaTnaa qaIàiba`iTSa Saasana kxI sqaapanaax(r}sa kxI
hI Baa^Mita Baarta par paiScamaI yaUraopa kxa pa`Baava [sa x"xivaiSaYT
kxalaKaNDÜx" sao kxafÜxI pahlao hI AarMBa hao gayaa qaa AaOr jaÜra BaI
samaapta nahIM huAa hOx,x{saIkox saaqa sampaÙa nahIM huAa hOx)x|
Aama
taaOr par [na daonaaoM [itahasaaoM kxax(pahlaox,xr}sa maoM paITr kox sauQaaraoM
kxax,xAaOr dUsarox,xBaarta maoM iba`iTSa Saasana kxI sqaapanaa kxa) vaNa-na
xAlaga Alaga tarh saox,xiBaÙa iBaÙa SabdavalaI maoM ikxyaa jaataa hOx: pahlaa
kxha jaataa hOàr}sa kox r}paantarNa kxa [itahasax,xijasao svayama\ r}isayaaoM
nao AarMBa ikxyaa AaOr kxayaa-invata ikxyaax,xxAaOr dUsaraà{painavaoiSatax,xgaÜulaama
banaayao gayao doSa maoM ivadoiSayaaoM kox Saasana kxa [itahasax| magar yah
iBaÙataa {tanaI pa`Kar nahIM hOx,xjaOsaI idKaa[- dotaI hOx| 19vaIMà20vaIM
SataabdI maoM Baarta kxa r}paantarNa koxvala AMga`ojÜaaoM Wara hI nahIM ikxyaa
gayaax,xbailkx Anaokx BaartaIya BaI [samaoM Saaimala qaox,xijanhaoMnao ikxsaI
na ikxsaI tarh ivadoSaI SaasakxaoM kox pa`yatnaaoM kxao samBava ikxyaa AaOr
(yaa) [na pa`yatnaaoM maoM Apanaa yaaogadana idyaa (kxBaI kxBaar {namaoM
saMSaaoQana BaI ikxyaa)x| saaqa hIx,xr}sa kox r}paantarNa kxao {saI paiScamaI
yaUraopa nao pa`oirta ikxyaax,xAaOr [tanaa hI nahIMx, kx[- paiScamaI
yaUraoipayanaaoM nao 18vaIM AaOr 19vaIM SataabdI maoM saik`xya r}pa sao [sa
pa`ik`xyaa maoM Baaga ilayaax| 18vaIM SataabdI kox {<araQa- sao r}sa kox
sama`aT BaI r}saI kox sqaana par paiScamaI yaUraopaIyax(mauKyata: jama-na)
maUla kox haonao lagao qaox| paITr pa`qama Wara AarMBa ikxyao gayao
yaUraopaIkxrNa kox pairmaaNasvar}pa Saasakx taqaa iSaiXata vaga- evama\ paarMpairkx SaOlaI maoM jaInao vaalaI
janataa kox xbaIca saaMskRxitakx Kaa[- lagaBaga {tanaI hI gahrI qaIx,xijatanaI ikx Baarta maoM AMga`ojÜaaoM
(AaOr saaqa hI yaUraopaIkRxta iSaiXata vaga-) AaOr Aama janataa kox baIca kxI
saaMskRxitakx iBaÙataa kxI Kaa[- qaIx|
{ÙaIsavaIM SataabdI kox slaavaaooifÜxla ivacaarkx r}sa kox iSaiXata vaga- kxI
x"xivadoiSataax" par jÜaaor dotao hue kxBaI kxBaI {sakxI taulanaa
Baarta kox AMga`ojÜaaoM sao kxrtao hOMx| [na daonaaoM doSaaoM maoM
19vaIMà20vaIM SataaibdyaaoM maoM hue vaOcaairkxx,xKaÜasa taaOr sao paiScamavaadIx(saava-BaaOimakx)
AaOr x"xsvajaaitavaadIx"x(ivaiSaYTx,xdosaI)x,xAaMdaolanaaoM kxa
taulanaatmakx saMSaaoQana Baarta AaOr r}sa kox baIca kxI taulanaa kxa ekx
idlacaspa pahlaU hao sakxtaa hOx|
Aagao
hma doKaoMgao ikx r}sa AaOr Baarta maoM yaUraopaIkxrNa kxI pa`ik`xyaa evama\
[na daonaaoM doSaaoM maoM x"paiScamavaadx"x AaOr
xx"xdosaIvaadx" kox baIca mataBaod "AaÙaa kxaroinanaax"
taqaa Sarta\cand` kox {panyaasa maoM pa`itaibaimbata haotaa hOx|
sana\
1703 maoM naovaa nadI kox mauhanao par ,xjaao mauKyaBaUima kxao samaud`aoM AaOr
mahasaagaraoM sao jaaoDÜtaI hOx,xpaITr pa`qama nao Apanao nayaox(paiScamaI
yaUraopa kxI Aaor r]Jaana vaalao) saama`ajya kxI rajaQaanaI saoMTàpaITsa-baga-
kxI naIMva rKaIx| lagaBaga {saI samayax,xsa~ahvaIM SataabdI kox navaoM dSakx
kox Anta maoM x,xiba`iTSaaoM nao Baarta maoM Apanao saama`ajya kxI pa`staaivata
rajaQaanaIx,xkxlakx<aax, kxa inamaa-Na ikxyaa gaMgaa nadI kox mauhanao par
,xjaao samaud`aoM AaOr mahasaagaraoM kxao mauKyaBaUima sao jaaoDÜtaI hOx| paITr
pa`qama kxa {_oSya qaa x"xyaUraopa maoM iKaDÜkxI Kaaolanaax"x,xAaOr
iba`iTSaaoM kxa x"xBaarta maoM iKaDÜkxI Kaaolanaax"x|daonaaoM hI
isqaitayaaoM maoM rajaQaanaI kox ilayao sqala kxa caunaavax,xjaao rajanaIitakx
taqaa Aaiqa-kx AnaumaanaaoM kox AaQaar par ikxyaa gayaa qaax,xBaagyaSaalaI nahIM
qaax: saoMT paITsa-baga- evama\ kxlakx<aa kox bauro maaOsama kxa
raonaaàdaonaaoM hI doSaaoM kox ilayao inarMtar isardd- banaa huAa hOx| kx[-
baar taao daonaaoM rajaQaainayaaoM kox vaastauiSalpa kxI samaanataa kxa BaI
{llaoKa ikxyaa gayaa hOxx8|
"AaÙaa
kxaroinanaax" maoM gaa^Mva kxao svasqya evama\ saccao (r}saI) jaIvana kxa
koxnd` maanatao hue {sakxa vaOYamya SahrI (yaUraopaIya) saByataa kox
koxnd`aoMx,xpaITsa-bauga-x(AaOr maa^skxao) sao idKaayaa gayaa hOx| [saI tarh
Sarta\cand` kox {panyaasa maoM kxlakx<aax(taqaa Anya SahraoMx)kxI
ivaYamataax(ha^Mlaaikx Ta^lsTa^ya kxI ApaoXaa kxma taIva`taa sao) parMparaAaoM
kox rXakx , gaa^Mva , sao dSaa-[- ga[- hOx|
paITr
pa`qama kox sauQaaraoM kox paScaata\ saamairkxàrajanaOitakx dRiYT sao r}sa
x"xekx yaUraopaIya Sai@tax" bana gayaax: 18vaIM SataabdI maoM hI r}sa
nao baila-na par AiQakxar kxr ilayaa ,xpaaolaONDÜ kxa ivaBaajana kxr idyaax;
tatpaScaata\ naopaaoilayana sao yauwaoM maoM Baaga ilayaax,xdubaara baila-na
par kÜxbjaÜa kxr ilayaax,x{sakox baad pa^irsa par BaIx,x[tyaaidx| magar {cca
saMskRxita kxI dRiYT sao r}sa paUrI tarh sao x"xyaUraopaIya vaaVà
vaRndx" kxa sadsya banaa koxvala 19vaIM SataabdI maoM | ha^Mlaaikx
r}isayaaoM nao 18vaIM SataabdI maoM yaUraopaIya SaOlaI kox AaQaar par Apanao
nayao saaihtyaxx(saaqa hI ica~akxlaax,xsaMgaItax, kuxC AMSaaoM maoM
rajanaIitakx saMskRxita Aaid) kxI rcanaa kxIx,xmagar vaI.ma. iJama-UnskxI kox
SabdaoM maoM ,xvao pa`Qaanata: x"xsvayama\ saovaa kox star parx"x9
hI rhox| magar {ÙaIsavaIM SataabdI maoM r}saI saaihtyaàAaOr ica~akxlaax,xsaMgaItax,xiva&aana
Aaidàkxao xx"xvaOiSvakx saMskRxita kox baajÜaar maoM "kxafÜxI mahtva
pa`apta haonao lagaax| saaihtya kox Xao~a maoM [-vaana taugao-naovax,x{nakox
paICo paICo laova Ta^lsTa^yax,xtatpaScaata\ FÜyaaodaor daostaaoyaovskxIx(AaOr
{sakox BaI baad Antaaona caoKaaova nao) r}saI saMskRxita kxI pahlao paiScama
maoM ,xAaOr tatpaScaata\ SaoYa ivaSva maoM gairmaa baZÜa[- 10x|
jaOsaa
ikx sava-ivaidta hOx,xsvayama\ r}sa maoM BaI "AaÙaa kxaroinanaax" kxao ga`hNa kxrnao kxa [itahasa paUrI tarh
sao ibanaa Sata- pa`SaMsaaAaoM taqaa {cca kxaoiT kxI samaIXaaAaoM sao BarpaUr
nahIM hOx| ina. A. naok`xasaaova kxI sana\ 1876 vaalaI jÜahrIlaIàApamaanajanakx
cauTkxI 11 taqaa AaÙaa AKÜmaataaovaa kox " kxcaroàbauØox"
kox baaro maoM {d\gaar yaad kxroM ijasanao paXapaata evama\ AnyaayapaUNa- ZMga
sao pa`oma maoM DUbaI hu[- maihlaa kxa ica~aNa ikxyaa hOx12 |
magar
jaOsao hI sana\ 1877 maoM "xAaÙaa kxaroinanaax" kxa x"r}skxI vaoistnakx
"x("r}saIàdUtax") pai~akxa maoM pa`kxaSana paUra huAax(svatan~a
paustakx kox r}pa maoM pa`kxaSana huAa sana\ 1878 maoM)x,xikxsaI AaOr nao
nahIMx,xvarna\ FÜyaaodaor daostaaoyaovskxI nao [sa {panyaasa kox
x"xivaiSaYT mahtvax" kxao pahcaanaa 13 | daostaaoyaovskxI
nao ( [.A. gaaoMcaaraova kox mata kox AaQaar par BaI) "xAaÙaa
kxaroinanaax" kxao r}saI saMskRxita kxI mahana {palaibQa batalaatao hue
{sao [sa baata kxa pa`maaNa maanaa ikx vah x"xyaUraopax" kox saaqa
samaanataa kox star par vaataa-laapa kxr sakxtaI hOx: x" yah ikxtaaba
maorI najÜaraoM maoM ekx taqya kxa r}pa QaarNa kxr caukxI hOx,xjaao yaUraopa
maoM hmaarI ihmaayata kxr sakoxx,x{sa vaaMiCta taqya kxa r}pa bana caukxI
hOx,xjaao hma yaUraopa kxao idKaa sakoMx...."xAaÙaa kxaroinanaax"
sampaUNa- hO ekx saaihityakx kRxita kox r}pa maoM AaOr ekx eosaI kRxita kox
r}pa maoM ijasakxa maukÜxabalaa yaUraopa kxI [sa tarh kxI kxao[- BaI
samakxalaIna kRxita nahIM kxr sakxtaIx,...kxlpanaa BaI hmaarI hOx,xApanaIx,xdosaIx,xvahx,xjaao yaUraopaIya
jagata kox saamanao hmaarI ivaSaoYataa dSaa-taI hOx,xjaao hmaara raYT/xIya
x"xnayaa kxqanax" hO yaax,xkxma sao kxma {sakxa AarMBa hOx,xàeosaa
kxqanax,xjaao yaUraopa maoM saunaa[- nahIM dotaa AaOr ifxrx,jaao {sakox ilayao
[tanaa jÜar}rI hOx,x{sakox tamaama AiBamaana kox baavajaUdx" 14 |x
"xAaÙaa
kxaroinanaax" kox BaivaYya nao daostaaoyaovskxI kox mata kxI pauiYT kxr
dIx| yaha^M baIsavaIM SataabdI kox saaihtya kox idggajaaoMx,xqaa^masa maana
AaOr vlaadIimar naabaaokxaova kxI raya jaananaa hI kxafÜxI haogaax|
sana\
1939 maoM qaa^masa maana nao "AaÙaa kxaroinanaax" kox AmaoirkxI saMskxrNa kxI pa`staavanaa
maoM {sao x"xivaSva saaihtya kox mahanatama saamaaijakx {panyaasax"
kxI saM&aa dI hO 15 |vlaadIimar naabaaokxaova nao Apanao
x"xr}saI saaihtya par vyaaKyaanaaoM " maoM , jaao 1940 kox AarMBa
maoM ilaKao gayao qaox(Amaoirkxa maoM BaI)x,x"AaÙaa kxaroinanaax"
kxao ekx "xAmarx" paustakx
taqaa x"xivaSva saaihtya kxI mahanatama pa`oma kxhainayaaoM maoM sao
ekxx" kxI saM&aa dI hO 16 |
ekx
Aama raya maoM (jaao {panyaasa kox paUro paaz par [tanaI AaQaairta nahIM
hOx,xijatanaI ikx {sakox ivaivaQa evama\ Anaokx ica~aIkxrNaaoMx,xkxqaakxqanaaoMx,xrMgamaMca
par ikxyao gayao pa`stautaIkxrNaaoM [tyaaid par AaQaairta hOx) "AaÙaa
kxaroinanaax" kxa Aistatva
hO mauKya r}pa saox(hao sakxtaa hOx,xisafÜ-x {tanaa hI) ekxxxx"xpa`oma
kxqaax" kox r}pa maoMx| Ata: ifÜxr sao duhranaa paDÜogaa (ivaSaoYakxr [sa
laoKa kox ivaYaya kxao dRiYTgata rKatao huex)x,xikx "xAaÙaa
kxaroinanaax"àkoxvala ekx x"xpa`oma kxhanaIx"x(Asala maoM ekx hI
paustakx maoM eosaI Anaokx kxhainayaa^M ) nahIM hOx,xAaOr na hI vah koxvala
xmahana x"xsaamaaijakx {panyaasax" hOx,xbailkx vah ekx daSa-inakx
{panyaasa BaI hOx17 , jaIvana kox Aqa- kox baaro maoM BaI hO yah
{panyaasax,xjaao x"xicarMtana evama\ ivaSvamaanavaIyax" pa`SnaaoM
kxao {zataa hO 18 |
laova
Ta^lsTa^ya nao Apanaa {panyaasa Alao@saand` II kox x"xmahana sauQaaraoM
" kox xAMitama carNa maoM ilaKaax,xjaba r}sa ekx AaOr x"xpairvata-na
kox daOrx" sao gaujÜar rha qaax,xx"xyaUraopaIkxrNax" evama\
"xtaojÜaI sao hao rho xAaQauinakxIkxrNax" kxI idSaa maoM ekx AaOr
Dgamagaataa kÜxdma baZÜa rha qaax| laoivana kox pa`Kyaata SabdaoM maoM (ijanhoM
baad maoM laoinana nao Ta^lsTa^ya kox baaro maoM ilaKao ekx laoKa maoM
pa`SaMsaapaUva-kx {wirta ikxyaa)x,xr}sa maoM {sa samaya eosaI pairisqaita
qaIx,xx"xjaba saba kuxC {laT paulaT haonao kox baad ifÜxr sao samaoTa hI
jaa rha qaax" (III , 26) 19 |"xAaÙaa
kxaroinanaax" tatkxalaIna jvalanta
samasyaaAaoM kox baaro maoM takxao-M sao Bara hOx| magar yao vaad ivavaad
mauKya paa~aaoM kxI pa`oma paIDÜa kxI hI Baa^Mitax(jaao ekx ivaSaoYa doSa
evama\ ivaSaoYa kxala sao saMbaw hOM ) {panyaasa maoM kxhIM AiQakx
ivastaINa-x,xkxala saImaa sao parox,x
saava-BaaOimakx
pairmaaNa pa`apta kxrtao hOMx| Saayadx,xAnya baataaoM kox Alaavaax,xikxsaI ekx
saMskRxita kxI pa`d<a ivaSaoYataaAaoM kxa
saava-i~akxtaa
kox saaqa ikxyaa gayaa kxlaatmakx maola hI "AaÙaa kxaroinanaax" kxI
ivaSvavyaapaI laaokxipa`yataa kxa kxarNa banaax|
baMgaalaI
laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kox {panyaasa "gaRh dahx" (1919)
kxao [sa ivaSvavyaapaI laaokxipa`yataa kox Anaokx pa`maaNaaoM maoM sao ekx
maanaa jaa sakxtaa hOx|
baMgaalaI
saaihtya Baarta taqaa Aama taaOr sao diXaNaI eiSayaa kox Atyanta samaRw taqaa
ivakxisata saaihtyaaoM maoM sao ekx hOx| [sakxa [itahasax(r}saI saaihtya kox
[itahasa kxI Baa^Mitax) lagaBaga ekx hjÜaar vaYa- pauranaa hOx 20 |
baMgaala
par yaUraopaIya saMskRxita kxa ({sakox iba`iTSa r}pa maoMx) pa`Baava diXaNa
eiSayaa kox Anya Xao~aaoM kxI ApaoXaa pahlao paDÜaàAaOr 19vaIM SataabdI maoM
diXaNa eiSayaa[- {pamahaWIpa kox saaihtyaaoM maoM sava-pa`qama baMgaalaI
saaihtya maoM AamaUla r}paantarNa huAaà(yaUraopaIya ivacaaraoM AaOr r}paaoM
kxao svaIkxar ikxyao jaanao kox saMdBa- maoMx)x,xijasakxI {sa pairvata-na sao
taulanaa kxI jaa sakxtaI hOx,xjaao r}saI saaihtya kox [itahasa maoM 18vaIM
SataabdI maoM huAax; paustakxàmaud`Nax(evama\ saamaiyakx pai~akxaAaoM kox maud`Na)
kxa pa`saarx,xkxlaatmakx kxqanagaVx kxI {tpai<a hu[-x21 (ijasao
AMgao`jÜaI maoM fiction kxha jaataa hO) AaOr AMSata: {panyaasa kxI ivaQaa kxa
AarMBa huAa 22x| r}sa maoM taqaa baMgaala maoM BaI saMskRxita
paiScamaI yaUraopaIya saaihityakx AnauBava Aatmasaata\ kxr rhI qaIx| magar
baMgaala maoM (saaqa hIx,xSaoYa diXaNa eiSayaa maoM BaIx) [sa AnauBava kxao
Aatmasaata\ kxrnaa r}sa kxI ApaoXaa kxhIM AiQakx kxizna qaax,x@yaaoMikx Baarta
AaOr yaUraopa kox baIca kxI saaMskRxitakx dUrI r}sa kxao {sakox paiScamaI mahaWIpaIya
paDÜaoisayaaoM sao Alaga kxrnao vaalaI dUrI sao kxhIM AiQakx qaIx|
18vaIMà19vaIM
SataabdI kxa r}saI saaihtya paITr kox sauQaaraoM kox pairNaama svar}pa
AaivaBaU-ta hue yaUraopaIkRxta "{cca vaga-x" Wara rcaa gayaa
qaax,xAaOr pauranaa saaihtya yaa taao paarMpairkxx,xAyaUraopaIkRxta samaaja
maoM Apanaa Aistatva banaae hue qaa yaa ifÜxr ivasmaRta hao caukxa
qaax,xifÜxlahala taao navaiSaiXata samaaja kox ilayao A&aata hI qaax|
baMgaala maoM (diXaNa eiSayaa kox Anya BaagaaoM kxI Baa^Mita) baata kuxC AaOr
qaIx| yaha^M BaI ekx nayaox,xyaUraopaIya ZMga sao iSaiXata tabakÜox kxa {dya
huAax,xAaOr 19vaIMà20vaIM SataabdI kxa baMgaalaI saaihtya mauKyata: [saI vaga-
kxI inaima-ita hOx| magar diXaNa eiSayaa maoM parMparae^M paITraoparanta r}sa
kxI ApaoXaa AiQakx pa`BaavaSaalaI rhIMx: nayao "x{cca vaga-x" kox
saaqa saaqa hI paarMpairkx "{cca vaga-x" kxa Aistatva BaI banaa
rhax,xjaaoxjanataa parx(AaOr AMSata: nayao bauiwjaIivayaaoM par BaI) gahra
pa`Baava Dalataa rhax; pa`acaIna saaihityakx Qaraohr BaI jÜaaor Saaor sao
Apanaa Aistatva banaae rhIx,xjaao na[- saaihityakx kRxitayaaoM sao haoDÜ laotaI
rhIx23 |
r}sa
evama\ Baarta maoM yaid nayao saaihtya kxI {tpai<a kxI k`xmabawtaa kxI
taulanaa kxI jaayao , taao ivaSaoYa r}pa sao laXaNaIya hOM gaVatmakx
rcanaayaoMx({panyaasax,xlaGau{panyaasax,xkxqaae^M)x,xjaao AaQauinakx ikÜxsma
kox saaihtya kxa pa`itainaiQatva kxrtaI hOMx| r}sa maoM pa`qama {panyaasaaoM
kxa AaivaBaa-va huAa sana\ 1760 kox dSakx maoMx24 ; pahlaa baMgaalaI
{panyaasax(jaao ikx nayao BaartaIya saaihtya kxa pa`qama {panyaasa
qaax)àlagaBaga saaO vaYa- baad pa`kxaiSata huAax,xsana\ 1850 kox dSakx maoM 25
| r}saI saaihtya kox ilayao 18vaIM SataabdI maanaao nayaI saMBaavanaaAaoM
AaOr paqaaoM kxI Kaaoja kxa yauga qaax| [sa yauga kox isarmaaOr AaOr saaqa hI
vaastaivakx AaQauinakx saaihtya kxI naIMva kox pa`itasqaapakx kox r}pa maoM
jaanao jaatao hOM A. sao. paUiSkxnax(1799à1837)x| baMgaala maoM eosaI
navaInataa kxI Kaaoja kxa yauga rhI 19vaIM SataabdIx,xAaOr {sakox iSaraomaNaI
taqaa vaastaivakx AaQauinakx baMgaalaI saaihtya kxI naIMva rKanao vaalao qao
rvaInd`naaqa T^gaaorx(1861à1941)x,xijanhaoMnao paUiSkxna kxI maRtyau kox
lagaBaga AaQaI SataabdI kox baad xhI Apanao saaihtya kxI rcanaa AarMBa kxI|
Apanao
jaIvana kxala maoM yaUraopa evama\ samaUcao ivaSva maoM maanyataa paanao vaalao
pa`qama r}saI laoKakx qao [vaana taugao-naova (1818à1883)x,xAqaa-ta\
paUiSkxnaaoparanta paIZÜI kox laoKakxx| kuxC Antarala kox paScaata\ duinayaa
nao Ta^lsTa^yax,xdaostaaoyaovskxI AaOr Anya r}saI laoKakxaoM kxao jaanaax|
Apanao
jaIvana kxala maoM paUro ivaSva maoM pa`isawI pa`apta kxrnao vaalao BaartaIya
laoKakx vahI baMgaalaI rcanaakxar x, rvaInd`naaqa T^gaaorx,qaox| magar yah
gaÜaOr kxrnao laayakx baata hO ikx T^gaaor pa`isaw hue ekx kxiva kox r}pa maoMx26
àgaV laoKakx kox r}pa maoM {nhoM kuxC kxma hI safÜxlataa
imalaIx,xha^Mlaaik {nakox {panyaasa "gaaorax" kxao (jaao pa`kxaiSata huAa qaa sana\ 1910
maoM) BaartaIya AalaaocakxaoM nao sava-Ea`oYz BaartaIya {panyaasa kxI
saM&aa dIx,xAaOr {nakxI kxhainayaa^M Aaja takx baMgaalaI saaihtya maoM [sa
ivaQaa kxa baohtarIna namaUnaa maanaI jaataI hOMx| magar rvaInd`naaqa T^gaaor
kox gaV kxao ,xAama taaOr par na[- BaartaIya BaaYaaAaoM kox gaV kxI
Baa^Mitax,xAba takx ivaSvavyaapaI maanyataa pa`apta nahIM hu[- qaIx27 |
hmaoM ABaI takx eosao BaartaIyax(diXaNa eiSayaa[-x) gaV laoKakxaoM kox baaro
maoM jaanakxarI nahIM hOx,xijanakox naamax(kxma sao kxma ivaSva pa`isawI kox
maapadNDÜ sao) taugao-naovax,xTa^lsTa^ya AaOr daostaaoyaovskxI kox saaqa rKao
jaa sakoMxx28 |
eosaI
pairisqaita kox ilayao ijÜammaodar kxarNaaoM maoM saox,xSaayad sabasao
mahtvapaUNa- kxarNa yah hO ikx AaQauinakx BaartaIya saaihtya kxa
saamaaijakxàsaaMskRxitakx AaQaar Apanao hI doSa maoM kxafÜxI saIimata hOx,xAaOr
{nhoM pa`acaIna saaihtya kxI Anaokx SataaibdyaaoM kxI pataao-M kox saaqa rhnaa
paDÜtaa hOx,xjaao Aama janataa kox ilayaox(ijasakxa AiQakxaMSa inarXar hO)
Aaitmakx Aahar hOx| dUsara ekx saMBaaivata kxarNa hOàiba`iTSa paUva- kxala maoM
gaV kxI pauKÜtaa parMpara kxa ABaavax| mahtvapaUNa- baata yah BaI hO ikx diXaNa
eiSayaa kxI AaQauinakx saMskRxitax,x[sa {pamahaWIpa maoM rhnao vaalao laaogaaoM
kxa jaIvanax,xbahuta ivaiSaYT hOx,xAaOr [sailayao [sa jaIvana kxao ,x[sa
saMskRxita kxao pa`itaibaMibata kxrnao vaalaa saaihtya Anya saMskRxitayaaoM kox
pa`itainaiQayaaoM kox ilayao kxafÜxI hd takx ivaica~a AaOr Alpa AakxlanaIya hI
rhogaax| ifÜrx,xbaatax,xSaayad yah BaI hao ikx AaQauinakx BaartaIyax(diXaNa
eiSayaa[-) gaV kxao Apayaa-pta maa~aa maoM x(AaOróyaa Apayaa-pta r}pa sao AcCa)
Anauvaaidta ikxyaa jaataa hOx |
ivaSva saaihtya kox ivakxasa maoM x,xAaOr
diXaNa eiSayaa maoM x(jaOsao ikx r}sa maoM BaI) AaQauinakx saaihtya kox
ivakxasa maoM AnauvaadaoM kxI baDÜI mahtvapaUNa- BaUimakxa rhI hOx|
kox.
Aar. Ea`Iinavaasa AyyaMgaar nao Baarta maoM {panyaasa kox "xivakxasa kxI
AvasqaaAaoMx" kxI inamna
x"xtakÜxrIbanax"x(AaOrx,xspaYTx,xsarlaIkRxta) r}pa roKaa kxa vaNa-na
ikxyaa hOxx:
- baa[ibala kox
BaartaIya BaaYaaAaoM maoM Anauvaadx(saMBavata: [sa "xAvasqaa "
kxao kuxC ivastaRta r}pa sao samaJanaa haogaaàyaha^M AaSaya hO AnaUidta
evama\ maUla [-saa[- rcanaaAaoM kox pa`kxaSana saox)x|
- fÜMx@Sanalax(vyaavahairkx)
gaV ({da. pa~aàpai~akxae^Mx,xSaOXaiNakx taqaa pa`Saasainakx AalaoKa
[tyaaid ) kxa {dyax|
- saMskRxta
taqaa Anya x"xpaUvaI-x" @laaisa@sa kox Anauvaad evama\
r}paantarNax|
- paiScamaI
@laaisa@sax,xijanamaoM {panyaasa BaI Saaimala hOx,xkox Anauvaad evama\
r}paantarNax|
- ,maUla
{panyaasaaoM kxI rcanaaàjaao ivaiBaÙa saImaaAaoM takx yaUraopaIya
namaUnaaoM kxI yaa taao nakÜxla kxrtao qao yaa {nasao pa`oirta qaox29
|
yaha^M
hmaoM 4qaI AaOr 5vaIM Avasqaae^M 30 AakxiYa-ta kxrtaI hOMx| diXaNa
eiSayaa maoM ivadoSaI rcanaaAaoM kox r}paantarNa kxI pa`ik`xyaa kxafÜxI
laaokxipa`ya rhIx(AaOr Saayad ABaI BaI hOx)x| [sa dRiYT sao diXaNa Baarta kxI
(d`ivaDÜ) BaaYaaAaoM x maoM sao ekx àtaolaugau kxa pahlaa {panyaasa {llaoKanaIya
hOx| jÜaao. ina. pao~aUinacaovaa kox laoKa kxa ekx saundr AMSa pa`stauta hOx:
"{panyaasa
kxI ivaQaa kxa pa`aduBaa-vax,xjaao taolaugau saaihtya maoMx,x xBaarta kox Anya
saaihtyaaoM kxI Baa^Mitax,xAMga`ojÜaI {panyaasa kox saIQao pa`Baava kox
Antaga-ta huAax,xtatkxalaIna ivaSaoYa pa`kxar kxI laaokxipa`ya saaihityakx
rcanaaAaoMx,x"xAnauvaadàr}paantarNaaoM " sao jauDÜa hOx| paiScama kox
ikxsaI {panyaasa ivaSaoYa kxI ivaYaya vastau kxao AaQaar banaa kxrx,xBaartaIya
laoKakx nao ApanaIx,xbahuta kuxC maUlax,xrcanaa kxa inamaa-Na ikxyaax,xmauKya
paa~aaoM kxao BaartaIya naama idyao gayaox,x{nhoM paUrbaI vaoYaBaUYaa sao
sajaayaa gayaax,xGaTnaa k`xma kxao BaartaIya BaUima par laayaa gayaa AaOr
ivaYaya vastau kxa r]Jaana BaartaIya pairisqaitayaaoM kxI Aaor maaoDÜa gayaax|
[sa pa`kxar kxndukUxrI vaIroSailaMgamax(1848à1919)x,xtaolaugau gaV kox maUla
paur]Yax,xnao ilaKaa x"xrajaSaoKar cair~ax" naamakx {panyaasax| [sa
{panyaasa kxao gaaolDismaqa kox x"ivakxar Aa^fÜ dI vaO@safÜxIlDx" kxI
ivaYaya vastau kox AaQaar par ilaKaa gayaa hOx,xmagar gaa^Mva kox paadrI kxao
ba`aÓNa banaa idyaa gayaax| rcanaa kxa kxqaanakxàpaadrI kxI fÜuxsalaa[- ga[-
AaOr tyaaga dI ga[- baoTI kxI kxhanaI nahIM Aipatau ivaQavaaàivavaah kxI
kxhanaI hOàjaao BaartaIya sauQaarkxaoM kxa ivaSaoYa ivaYaya rha hOx| pairNaama
svar}pa yah {panyaasax,xijasao AanQa` kox Anaokx saaihtyaSaais~ayaaoMM nao
x"xivakxar Aa^fÜ dI vaokxfÜxIlDx" kox Anauvaad yaa r}paantarNa kxI
saM&aa dI hOx,x[tanaa xx"xmaUlax" bana jaataa hO ikx landna maoM
sana\ 1887 maoM ekx svatan~a rcanaa kox r}pa maoM
x"xvhIla
Aa^fÜx fÜxa^ca-Unax" naama sao [sakxa Anauvaad BaI ikxyaa gayaa hOx31
|
BaartaIya
laoKakxaoM nao A@sar svayama\ hI [sa baata kxa {llaoKa ikxyaa hO ikx {nhaoMnao
AMga`ojÜaI kxI ikxsa rcanaa kxao AaQaar banaayaa hOx| {dahrNa kox ilayao
najÜaIr Ahmadx(1836à1912) nao svaIkxar ikxyaa hO ikx Apanaa dUsara
{panyaasax({dU- BaaYaa maoM) x"xbanaataà{naànaaSa x" (jaao 1870 kox
dSakx kox AarMBa maoM Cpaa qaa),x{nhaoMnao AMga`ojÜaI laoKakx qaa^masa
Dox(1748à1789) kxI paustakx "saOnDfÜaoD- AaOr maoT-na kxI
kxhanaIx" kxI x"tajÜa-
parx" ilaKaa qaa 32 | kxBaI kxBaI baata paUro {panyaasa kxI
nahIM ,xbailkx ikxsaI ekx paa~a kxI hI haotaI qaIx| 19vaIM SataabdI kox
baMgaalaI x"x@laaisakxlax" laoKakx baMikxmacand`
caÕaopaaQyaayax(1838à1894) nao Apanao {panyaasa "rjanaIx" xxkxI pa`staavanaa maoM ilaKaa hO ikx {nakox [sa
{panyaasa kxI naaiyakxa rjanaI eDvaD- jaa^ja- baulvaràilaÕaona(Edward George
Bulwer-Lytton, 1803-1873) kox {panyaasa "paaompao[- kox AMitama
idnax" kxI naaiyakxa naIidyaa kxa
pa`itar}pa hOxx33 |
idlacaspa
baata yah hO ikx x"xAnauvaadàr}paantarNax" na koxvala AMga`ojÜaI
{panyaasaaoM kox bailkx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM ilaKao gayao {panyaasaaoM kox
BaI ikxyao gayaox| {dahrNa kox ilayao sana\ 1889 maoM pa`kxaiSata malayaalama
kox {panyaasa "[ndulaoKaax" kxao 19vaIMà20vaIM SataabdI kox
saMiQakxala maoM taolaugau maoM r}paantairta ikxyaa gayaa 34 |
"xr}paantarNax"
yaa x"xAnauvaadàr}paantarNax" Saayad Anaokx saaihtyaaoM kox ivakxasa
kxI AarMiBakxx,xx"xivaVaqaI-x" dSaa maoM haonao vaalaI saava-i~akx
pa`ik`xyaa hOx35 |
18vaIM
SataabdI kox r}saI saaihtya maoM BaI {nakxa ivaSaoYa sqaana hOx| naaTkxkxar
evama\ Anauvaadkx vla. [. laukxInax(1737à1794) kxa {llaoKa kxrnaa payaa-pta
haogaax,xijasanao f`xaMsaIsaI naaTkxaoM kxao jaanabaUJakxr "hmaarI AadtaaoM
maoM Saaimala ikxyaax" ,xAaOr saaqa hI pa`qama r}saI {panyaasakxar Fyaao.
A. emaInax(1735à1770) kxax,xijasanao Apanao saaihityakx jaIvana kxa pa`arMBa hI
x"xAnauvaadaoM àr}paantarNaaoM " sao ikxyaa qaax|
hr
ivaiSaYT rcanaa kxa ivastaarpaUva-kx ivaSlaoYaNa kxrnaa AavaSyakx hO yah
jaananao kox ilayao ikx yah na[- rcanaa ikxsa hd takx {sa rcanaa par inaBa-r
hOx,xijasakxa vah x"xAnauvaadàr}paantarNax" hOx|xmagar [sa
x"hdx" kxao gaiNataIya AcaUkxtaa sao naapanaa Saayad hI saMBava hOx|
AaOr samaanataaóAsamaanataa yaa maaOilakxtaaóAmaaOilakxtaa kox AaQaar par iBaÙa
iBaÙa rcanaaAaoM kxao ikxsaI k`xma (yaa ikxnhIM paMi@tayaaoM) maoM rKanaa BaI
Saayad hI saMBava hOx|xAaiKÜar hr rcanaa ikxnhIM ivaiSaYT
pa`qaaAaoM(parMparaAaoM)M kox dayaro maoM janma laotaI hO AaOr ikxsaI na ikxsaI
r}pa maoM [sa x(Aqavaa "Aatmasaata\x" kxI ga[-)
x"pa`qaax"(parMpara) kox Antaga-ta ikxnhIM paUva-vataI- rcanaaAaoM
sao saMbaMiQata haotaI hOx|
"xpaUNa-ta:
maaOilakx rcanaax"à{tanaa hI Apa`apya AadSa-x, x{tanaI hI kxilpata saImaa pa`taIta haotaI hO
,xijatanaa ikx x"xsampaUNa- AcaUkx Anauvaadx"x|yaid hmaaro paasa
rcanaaAaoM kxI x"xmaaOilakxtaax" naapanao kxa kxao[- AcaUkx paOmaanaa
haotaa AaOr hma ivaSva saaihtya kxI saBaI rcanaaAaoM kxao [na
daonaaMox,x{payau-@tax,xsaImaaAaoMx("xsampaUNa- maaOilakx rcanaax"
ekx tarfÜx evama\ x"xsampaUNa- AcaUkx Anauvaadx" dUsarI tarfÜxx) kox
baIca ekx sarla roKaa par rKa sakxtaox,xtaao yah kxhnaa mauiSkxla hO ikx hmaarI
rcanaae^M [sa roKaa par ikxsa pa`kxar fÜOxlaI hu[- haotaIMx,x{namaoM sao AiQakxaMSa
ikxsa Caor kxI Aaor JaukxtaIMx,xAaOr @yaa ikxsaI eosaI "xk`ximakx
paRqakxtaax"(a "break of continuity") kxao pa`apta ikxyaa jaa
sakxtaax,xjaao maaOilakx AaOr AmaaOilakx rcanaaAaoM kxa sahI sahI ivaBaajana
kxr sakxtaIMx|
Anauvaad
r}paantarNa AaOr maaOilakx rcanaa kox baIca kxI saImaae^M ikxtanaI saapaoiXakx
haotaI hOMx,x[sakxa {dahrNa hO malayaalama BaaYaa koxx {}par inaid-YT pa`qama
{panyaasa "[ndulaoKaax"x(mauKya naaiyakxa kox naama par) kxI rcanaax|
Aao. candU maonanax(1847à1899)x,x[sa {panyaasa kox rcanaakxarx,xkxa [rada
pahlao Anauvaad kxrnao kxa qaax(Apanao ima~aaoM kox AnauraoQa par)x,xAMga`ojÜaI
sao malayaalama maoMx,xbaoMjaaimana idjÜa`a[laIx(laa^D- baIkxnsafÜxIlD) kox
{panyaasa "xhOnrIeT Tompalax" kxax,xAaOr {nhaoMnao kxama Saur} BaI
kxr idyaax| magar candU maonana SaIGa` hI samaJa gayao ikx pa`staaivata
Anauvaad kxrnaa Atyanta kxizna haogaax,x@yaaoMikx AMga`ojÜaI jaivana kxI
AnaokxaoM vaastaivakxtaaAaoM kxao samaJaanaa haogaax,xAaOr [sailayao {nhaoMnao
x"kxmaaobaoSa AMga`ojÜaI {panyaasa kox namaUnao par malayaalama maoM
{panyaasa ilaKanao kxIx" zanaI 36 |xAaQauinakx xiba`iTSa
Baartaivad\ Aar. eoSarx(R.E.Asher) [sa baata kxI pauiYT kxrtao hOM ikx
"[ndulaoKaax" kxI
"hOinreT Tompala" sao
naama maa~a kxI samaanataa hOx: "hOinreT Tompalax" maanaao "[ndulaoKaax" kxI rcanaa kox ilayao {d\gama ibandu isaw
hu[-x37 |
19
vaIM SataabdI kox @laaisakxla r}saI saaihtya maoM BaI eosao {dahrNa doKao jaa
sakxtao hOMx,xjaha^M r}saI rcanaa ikxsaI na ikxsaI r}pa maoM x,xikxsaI na
ikxsaI Aqa- maoM ikxsaI paiScamaI yaUraopaIya rcanaa kox namaUnao par rcaI ga[-
haox|
vaa.
yaa. bya`Usaaova nao "paUiSkxnaàkxlaakxarx" (1924) naamakx laoKa maoM
ilaKaa hOx:
"
paUiSkxna nayao r}saI saaihtya kox inamaa-taa qao....paUiSkxna sao pahlao
hmaaro yaha^M laoKakx AaOr kxiva taao qaox,xmagar saaihtya na qaax| {sakxI na[-
naIMva rKanaa jÜar}rI qaa AaOr [sakox ilayao navajaata r}saI saaihtya maoM
sava-pa`qama vah saba laanaa jÜar}rI qaax,xjaao ikxyaa gayaa qaa...paiScama
maoM AaOr paUrba maoMx,xAaidkxala maoMx,xmaQyakxala maoM AaOr AaQauinakx kxala
maoM....|xikxsaI saaihityakx smaarkx
kxao doKakxr paUiSkxna svayaM sao paUCa kxrtaox: "x@yaa yah r}saI maoM
ikxyaa jaa sakxtaa hOx?x"àAaOr yahx,xinaScaya hI {d\gama ibandu qaa {sakxI
Anaokx rcanaaAaoM kxax| "xpaUiSkxna maoM 'hr caIjÜa saRjanax' qaIx"x,xdUsaro laaogaàpaZÜtao hOMx,baar
baar paZÜtao hOMx,xmanana kxrtao hOMx; paUiSkxnaàvahI saba rcatao rhox,xdubaara
{sakxa inamaa-Na kxrtao rhox,xAaOr yah {nakxa Aatmasaata\ kxrnao kxa tarIkÜxa
qaax|
kxBaI
kxBaI taao yah ikxsaI rcanaa kxa isafÜ-x xxmaUla Baava haotaax,xijasao kxiva
duhranaa caahtao ,xikxnhIM saMSaaoQanaaoMx,xr}paantarNaaoM saihtax|xkxBaIàyah
{sa smaarkx rcanaa kxI maUla Aatmaa haotaIx,xivaiSaYT ,xAaOr xhmaaro saaihtya
sao iBaÙa ,xijasao maUta- r}pa donao kxI kxiva kxao [cCa haotaIx| kxBaI rcanaatmakxtaa
kxa ekx safÜxla r}pa saamanao Aataax,xijasakxa {payaaoga kxrnao kxao jaI
caahtaax|kxBaIànayao pa`kxar kxI inaima-ita idKaa[- dotaI...|x[sa baata kxI
pauiYT kxrnaI haogaI ikx paUiSkxna kxI pa`orNaa paustakxaoM sao yaax(Aama taaOr
par) saaihityakx rcanaaAaoM saox(ijasamaoM maaOiKakx rcanaae^M BaI Saaimala hOM
) A@sar vaOsaI hI jaagaRta haotaI rhIx,xjaOsaI ikx jaIvana saox| yah satya hO
ikx paUiSkxna maoM [na x"xikxtaabaIx" pa`orNaaAaoM maoM jaIvana sao
pa`apta isawantaaoM kxao BaI ZÜalanao kxI Xamataa qaI 38 |
vaa.
yaa.xbya`Usaaova kox [na SabdaoM kxax ekx saundr {dahrNa hO sa. laUya-o kxa
laoKa paUiSkxna kxI "kxptaana kxI baoTIx" kox saMdBa- maoM 39 |
"kxptaana kxI baoTIx" AaOr vaalTr skxa^T kox "xra^ba
ra^yax" kox kxqaanakxaoM kxI inaiva-vaad samaanataa kxao dSaa-tao hue
laUya-o ilaKatao hOM : "xpaUiSkxna skxa^T kxI Aaor AakxiYa-ta hue AaOr
caahnao par "kxptaana kxI baoTIx" maoM kuxC eosao sqaana ZUMZo jaa
sakxtao hOMx,xjaao "ra^ba ra^yax" sao ilayao gayao {wrNaaoM sao kxafÜxI
imalatao jaulatao hOMx| magar kxqaanakx AaOr {wrNaaoM kxI samaanataa sao BaI
AiQakx mahtvapaUNa- hO [itahasa kxao {panyaasa maoM pairvaita-ta kxrnao kxa
sabakÜx jaao AMga`ojÜaI laoKakx nao idyaa hOx" 40 |
[saI
tarh sao ina. ivalamaaonta nao yah pa`diSa-ta ikxyaa hO ikx x"Aahta AaOr
Apamaainatax" kxI rcanaa kxrtao samaya FÜyaao. ima. daostaaoyaovskxI nao
f`xIid`KaÜx iSallaor kox naaTkx "kxpaT AaOr pa`omax" ("Kabale
und Liebe"--in English: " Intrigue and Love" sao kxafÜxI madd
laI qaI 41 |xina. ivalamaaonta kox Anausaar x" iSallaor kox
naaTkx kox kxqaanakx kxao....AaQaar kox r}pa maoM ilayaa gayaa hOx"
daostaaoyaovskxI kox {panyaasa maoM BaIàAta: kxha jaa sakxtaa hO ikx hmaara
paalaa x"xlagaBaga ekx hI kxqaanakx sao paDÜtaa hOx" 42 |
Aba
hma Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kox vyai@tatva evama\ kRxitatva taqaa {nakox
{panyaasa "gaRh dahx" kxI
Aaor mauDÜ sakxtao hOMx|
Sarta\cand`
caÕaopaaQyaayax(yaa caTjaI- 43 ) (1876 44 à1938) 20vaIM
SataabdI kox baMgaala kox AaOr Baarta kox AtyaiQakx pa`isaw laoKakxaoM maoM sao
hOM | saaqa hI {nakox kRxitatva kxa AQyayana
Apayaa-pta hI huAa hOàkxma sao kxma baMgaala sao baahrx| baMgaalaI maoM
hue saMSaaoQanaaoM kox Alaavaax(ijana par yaha^M ivacaar nahIM hao rha
hOx)x,xisafÜ-x kuxC hI CaoTo maaoTox(AaOr vah BaI kxafÜxI pauranao)
maaonaaoga`aFÜsa hOM {nakox baaro maoMx,xjaao BaartaIya laoKakxaoM Wara
AMga`ojÜaI maoM ilaKao gayao hOM 45 | ekx BaI paiScamaI yaa r}saI
Baarta\ivad naox,xjaha^M takx mauJao &aata hOx,xAba takx {na par
saMSaaoQanaatmakx maaonaaoga`afÜx nahIM ilaKaa hOx|
Sarta\cand`
kxI jaIvanaI maoM kuxC ir@ta sqaana hOMx(ivaSaoYa r}pa sao {nakxI BaItarI
ijÜandgaI kox baaro maoMx)x,xmagar kxafÜxI hd takx vah (jaIvanaI)xivaidta hOx|
{nakxa janma ekx CaoTo sao baMgaalaI gaa^Mva dobaanandpaurx(ijalaa hugalaI 46
) maoM huAax| BaavaI laoKakx kox ipataa iSaiXata taao qaox,xmagar
inaQa-na AaOr ABaagao qaox|xjÜaaihr hO ikx [saIilayao {nhoM ApanaI patnaI
evama\ naaO baccaaoM samaota baMgaala kox paDÜaosaI rajya ibahar kox
Baagalapaur Sahr maoM jaakxr basanaa paDÜax,xjaha^M {nakox QanaI Svasaur
koxdarnaaqa gaMgaaopaaQyaayax(gaaMgaulaI) Apanao caar Baa[yaaoM kox saaqa
paarMpairkx BaartaIya saMyau@ta pairvaar maoM rhtao qaox| Sarta\cand` kxa
bacapana AaOr AarMiBakx yauvaavasqaa [saI x"saMyau@ta pairvaarx" maoM
gaujÜarox,xAta: {sakxI AcCa[yaaoM AaOrxxbaura[yaaoM kxao vah BalaI Baa^Mita
jaana gayao qao 47 | {nakox jaIvanaIkxaraoM kox Anausaar BaavaI
laoKakx Baagalapaur maoM paazSaalaa maoM paZÜtao qaox,xAaOrx,xAnya baataaoM kox
Alaavaax,xica~akxairtaa maoM r]ica rKatao qaox,xdaostaaoM kox saaqa imalakxr
hstailaiKata pai~akxa inakxalaa kxrtao AaOr saaqa hI SaaOikÜxyaa iqayaoTr maoM
kxama ikxyaa kxrtaox,xmaihlaa paa~aaoM kxI BaUimakxa maoM vao kxafÜxI
laaokxipa`ya BaI hue 48 |
sana\
1895 maoM maa^M kxI maRtyau kox paScaata\ AaOr ipataa sao hu[- Anabana kox
kxarNax,xSarta\cand` Baagalapaur CaoDÜkxr calao gayaox|xvao ikxsaI sanyaasaI
yaa Aavaara kox baIca kxI isqaita maoM
qao
49 ,kxBaI kxBaar kuxC CuTpauT kxmaa[- hao jaataI qaIx(saMgaIta AaOr
gaanao bajaanao sao) 50 | sana\ 1902 maoM ipataa kxI maRtyau kox
baadx,xekx AaOr saMkxT Aayaax,xAaOr janavarI sana\ 1903 maoM vao , jaoba maoM
bagaÜOr fÜUxTI kxaODÜI kox ,xrMgaUna calao gayaox,xjaha^M {nakox maamaa ekx
pa`isaw vakxIla qaox51 |bamaa- maoM Sarta\cand` dsa vaYa- sao AiQakx
rhox,xmauKya r}pa sao @lakxI- kxrkox jaIvana yaapana kxrtao rhox| magar kuxC
kxala takx taao vah bamaa- maoM BaI inar]_oSya GaUmatao rhox,xx"xbaaOw
iBaXau kxI vaoYaBaUYaa maoMx"x52 |
bacapana
sao hI Sarta\cand` kxao ikxtaabaoM paZÜnao kxa bahuta SaaOkÜx qaax,xAaOr
rMgaUna maoM {nhoM svayaM kxao iSaiXata kxrnao kxa AcCa maaOkÜxa imala gayaax|
{nakox ekx jaIvanaIkxar vaI. esa. narvaNao ilaKatao hOMx:xx"xvaox(yaanaI
Sarta\cand`àsao. sao.) AtaRpta paazkx qaox|xlagaBaga pa`itaidna vao kuxC
samaya banaa-D- laa[ba`orI maoM ibataataox,xyaUraopaIya saaihtya evama\ dSa-na
Saas~a kox @laaisa@sa paZÜtaox| daSa-inakxaoM maoM spaonsar AaOr kxanT taqaa
{panyaasakxaraoM maoM iDkoxnsax,xjÜaaolyaax,xTa^lsTa^ya AaOr maODma hOnrI vauD 53
{nakox ipa`ya laoKakx qaox| ekx baar {nhaoMnao kxha qaa ikx "AaÙaa
kxaroinanaax"xxkxao vao dsa sao AiQakx baar paZÜ caukox
hMOxx" 54 |x
hmaaro
ivaYaya kox ilayao {payaaogaI [sa taqya kxao yaad rKatao huex,x{sakxI taulanaa
Anya jaanakxairyaaoM sao kxroMgao jaaox Sarta\cand` kox AarMiBakx saaihityakx
AnauBavaaoM sao saMbaMiQata hOM| saubaaoQacand` saonagaupta kox Anausaar
laoKana kxI Aaor r]Jaana Sarta\cand` kox idla maoM kxafÜxI pahlao hI pa`kxT hao
caukxa qaax,xtaBaI jaba vah Baagalapaur maoM Apanao naanaa kox Gar maoM rhtao
qaox:xx"x{sanao Azarh vaYa- kxI Aayau sao ilaKanaa AarMBa ikxyaax| pahlaI
rcanaax,xSaayad {panyaasa qaIx,xijasakxI paaMDuilaipa kxao {sanao naYT kxr
idyaax| dUsara AarMiBakx {panyaasax,xjaao kxBaI Cpa nahIM sakxa
qaax,"xAiBamaanax" qaa AaOr yah ma^Dma hOnrI vauD (Henry Wood)kox
{panyaasa "East-Lynnex" par AaQaairta qaax; yah BaI kxhtao hOM
ikx {nhaoMnao maOrI kxaorolaIx(Marie Corelli) kxI kxhanaI "The Mighty Atom"
kxa Anauvaad BaI ikxyaa qaax,xmagar [namaoM sao ikxsaI BaI rcanaa kxI
paaMDuilaipa Aistatva maoM nahIM hOx"x55 |
saubaaoQacand`
saonagaupta kxI [na saMiXapta paMi@tayaaoM maoM ivacaar kxrnao laayakx kuxC
jaanakxarI taao AvaSya hOx| {parao@ta AMga`ojÜaI laoiKakxaAaoM kxI rcanaaAaoM
sao paircaya Saayad Sarta\cand` kox saaihityakx jaIvana kox s~aaotax,x{nakxI
BaaYaa evama\ SaOlaI kox ivakxasa par pa`kxaSa Dala sakxtaax|
duBaa-gyavaSax,xhmaaro "saaihtya Saas~ax" nao [na daonaaoM
laoiKakxaAaoM kxaox,xeosaa lagataa hO ikx AnadoKaa kxr idyaa hOx| {nakox naama
hmaaro ivaSvakxaoYaaoM maoM nahIM
hOMàna taao saMiXapta saaihityakx ivaSvakxaoYa maoMx,xna hI baRhta saaoivayata
ivaSvakxaoYa kox taInaaoM
saMskxrNaaoM maoM sao ikxsaI ekx maoMx| ikxntau sana\ 1917 kxI k`xaMita sao
paUva- pa`kxaiSataxàba`aokxha{sa AaOr efÜ`xaona kox ivaSvakxaoYa maoMx,AaOr xga`onaaT kox enasaa[@laaopaIiDyaa
SabdkxaoYa maoM vauD evama\ maOrI kxaorolaI
kox baaro maoM ivaSaoYax(ha^Mlaaikx saMiXapta) laoKa hOMx,xjaao 19vaIM SataabdI
maoM taqaa 20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM r}sa maoM {nakxI rcanaaAaoM kxI
laaokxipa`yataa kxao pa`diSa-ta kxrtao hOMx|
Britannica
CD 2000 xkox Anausaar maODma hOnrI
vauDx,xivavaahpaUva- elaona pa`a[sax(Ellen Price 1814à1887) ,xAMga`ojÜaI
laoiKakxa qaIMx,xijanhaoMnao Atyanta laaokxipa`ya {panyaasa "East
Lynne" (1861) 56 ilaKaa qaax,xjaao "xsad\gauNaaoM
kox patana kxI ekx Atyanta saMvaodnaSaIla AaOr naOitakx kxqaa hOx| Anaokx
BaaYaaAaoM maoM AnaUidta 57 [sa {panyaasa par ekx safÜxla naaTkx BaI
rcaa gayaa qaax,xAaOr {sakox kxqaanakx kxI kx[- laaokxipa`ya rcanaaAaoM maoM
nakÜxla kxI ga[- qaI 58 "x|
maOrI
kxaorolaIx(1864à1924) 59 BaI Atyanta laaokxipa`ya laoiKakxa qaIM 19vaIM
SataabdI kox Antaà20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM | r}sa maoM BaI vao
laaokxipa`ya qaIMx| {}par {llaoiKata {nakxI kxhanaI "The Mighty Atom"
,xjaao sana\ 1896 maoM pa`kxaiSata hu[- qaIx,xsana\ 1897 maoM x"xbaala
mana kxI kxhanaIx| laGau {panyaasax,xjaao baccaaoM kox ilayao nahIM
hOx" kox naama sao r}saI Anauvaad
maoM pa`kxaiSata hu[-àAaOr sana\ 1911 takx [sakox paa^Mca saMskxrNa inakxla
caukox qaox |
magar
[na AMga`ojÜaI laoiKakxaAaoM kox saaihtya kox ivastaRta AQyayana kxao BaivaYya
kox hvaalao kxrtao hue Aa[yaox,xcalaoM hmaaro laoKa kox naayakx kxI Aaorx|
sana\ 1907 maoM Sarta\cand` kox ima~aaoM nao kxlakx<ao maoM {nakxa
{panyaasax(r}saI saaihityakx parMpara kxI dRiYT sao laGau {panyaasaódIGa-
kxqaa) 60 "baDÜI bahnax"
pa`kxaiSata ikxyaax,xijasanaox,xe.na. kxaomaraova kox
Anausaarx,x"xsamaaja kxa Qyaana ApanaI Aaor AakxiYa-ta ikxyaax,x@yaaoMikx
laoKakx nao yauvaa ivaQavaa kox pa`oma kxa sahanauBaUitapaUNa- vaNa-na kxrnao
kxI QaRYztaa kxIxx" 61 | yah laGau {panyaasa bahuta
laaokxipa`ya huAax(jaba takx vah pai~akxa maoM gaumanaama laoKakx kxI rcanaa
kox r}pa maoM Cpataa rhax,xkuxC paazkx saaocatao qao ikx {sakox laoKakx rvaInd`naaqa T^gaaor
hOMx)x,xmagar sana\ 1913 sao hI Sarta\cand` nao inayaimata r}pa sao saaihityakx
gaitaivaiQayaa^M AarMBa kxr dIMx| sana\ 1916 maoM vao baMgaala laaOTo AaOr
kxlakx<aa kox inakxT ekx gaa^Mva maoM basa gayaox| {nakxI laaokxipa`yataa
kxBaI kxma na hu[-àvao ekx kox baad ekx paustakoMx ilaKatao AaOr pa`kxiSata
kxrtao rhoàAaOrx,xjaOsaa ikx kxha jaataa hOx,xpahlao eosao BaartaIya laoKakx
bana gayaox,xjaao saaihtya saRjana sao AcCa KÜaasaa kxmaa laotao qaox|
Sarta\cand` kxa sana\ 1938 maoM kxlakx<aa maoM 62 vaYa- kxI Aayau maoM
ApanaI laaokxipa`yataa kxI carma saImaa par inaQana hao gayaax| vao Apanao
paICo baIsa sao AiQakx {panyaasa evama\ laGau {panyaasa AaOr Anaokx
kxhainayaaoM kxI saaihityakx Qaraohr CaoDÜ gayao 62 |
AaQauinakx
baMgaailayaaoM kox maanasa maoM Sarta\cand` kxa sqaana rvaInd`naaqa kxI (jaao
inassaMdoh ekx AaraQyax,xsavaao-tkRxYT hOMx)xbagala maoM hI hOx,xkxBaI kxBaI
vao Apanao mahana saaihityakx baMQau sao Aagao BaI inakxla gayao hOMx: T^gaaor
maanaao Aasamaana maoM rhnao vaalao qaox(yaUraopa maoM {nhoM
kxhtaox:x"xAaoilaimpayanax",xjaOsao gyaaotaoo
qaox)x|xSarta\cand`àbaMgaailayaaoM kxIx(ivaSaoYakxr baMgaalaI ihnduAaoM kxIx)
raojÜamara- kxIx,xsaaQaarNa ijÜandgaI kxa ica~aNa kxrnao vaalao laoKakx qao 63
|xAaOr [sa Xao~a maoM mahana rvaInd`naaqa kxI BaI {nasao taulanaa nahIM
kxI jaa sakxtaIx|
AaQauinakx
baMgaalaI SaaoQakxtaa- saubaaoQacand` saonagaupta Sarta\cand` kox baaro maoM
ApanaI paustakx kxa AarMBa [sa pa`kxar kxrtao hOMx:x "xrvaInd`naaqa
T^gaaor AaOr Sarta\cand` caTjaI- baIsavaIM SataabdI kox baMgaalaI saaihtya kxI
mahana histayaa^M hOM....." 64 |xSarta\cand` kox baaro maoM
ilaKao gayao Anaokx laoKaaoM maoM Gaumaa ifxra kxr yahI kxqana baar baar doKaa
jaa sakxtaa hOx65 |
dao
Anya {paivaYaya ijanhoM A@sar duhrayaa jaataa hOx,xvao hOMàbaMgaala maoM
daonaaoM laoKakxaoM kxI laaokxipa`yataa kxI taulanaax(kxBaI kxBaI Sarta\cand`
kxa palaDÜa BaarI idKaa[- dotaa hOx) AaOr [sa baata par jaÜaor donaa ikx
Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxa Anaokx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM Anauvaad huAa
hOx(Saayad T^gaaor kxI rcanaaAaoM sao kuxC AiQakx hIx) AaOr vao samaUcao Baarta
maoMx,xbaMgaala kxI saImaaAaoM sao parox,xAtyanta laaokxipa`ya hOMx| saupa`isaw
baMgaalaI BaaYaaivad\ saunaIita kuxmaar caTjaI- kxhtao hOMx:
x"xrvaInd`naaqa T^gaaor koxx baad xAtyaiQakx laaokxipa`ya baMgaalaI
laoKakx hOMàSarta\cand` caTjaI- 66 | Apanao saIQao yaa Anya
BaaYaaAaoM kox maaQyama sao ikxyao gayao AnauvaadaoM kox kxarNa vao Anya
BaartaIya BaaYaaAaoM maoM BaI laaokxipa`ya hOM 67 | AaQauinakx
BaartaIya saaihtya maoM maanaisakx
ivaSlaoYaNa kox ivakxasa par {nhaoMnao gahra pa`Baava CaoDÜa hO 68 |
ivaiBaÙa
saMskRxitayaaoM kxa taulanaatmakx AQyayana kxrnao vaalao SaaoQakxtaa- kxao ekx
Aaor Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxIbaMgaala taqaa paUro diXaNa eiSayaa maoM
Aqaah laaokxipa`yataa evama\ dUsarI Aaor BaartaIya saaMskRxitakx pairvaoSa sao
baahr {nakox baaro maoM lagaBaga sampaUNa- A&aanataa kox baIca kxI x"xKaa[-x"
AakxiYa-ta kxrtaI hOx| dUsaro SabdaoM maoM Sarta\cand` kox {panyaasax,xlaGau
{panyaasa evama\ kxhainayaa^Mx(Aba takx) ivaSva saaihtya kox
x"xbaajÜaarx" maoM nahIM paMhuca paayao hOM 69 |
AMga`ojÜaI maoM Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxa ,xBaartaIya BaaYaaAaoM kxI
ApaoXaax,xkxafÜxI kxma Anauvaad huAa hOx,xAaOr vah BaI isafÜ-x Baarta maoM hI
huAa hO 70 | [sakox paICo @yaa kxarNa hao sakxtaa hOx? @yaa {sa
(baIsavaIM SataabdI kox AarMiBakx baMgaalaIàihndUAaoM kox)xjagatax kxI Atyanta
ivaiSaYT saMskRxitax,xijasakxa vaNa-na Sarta\cand` nao ikxyaa hOx? {nakxI
ApanaI saaihityakx ivaSaoYataae^Mx(~auiTyaa^Mxx?)x? AnauvaadkxaoM kxI saIimata
yaaogyataae^M AaOr (Aqavaax) {nakox gaV kxI Ananauvaaidtaax? Apayaa-pta
pa`caarx? BaavaI SaaoQakxtaa- kxao [sa baaro maoM saaocanaa haogaa 71 |
ifÜxlahala
dao pa`isaw saaihtyakxaraoM AaOr ekx pa`isaw caokx pa`acyaivad\àbaaMglaivad\
kox xkxqana pa`stauta hOMx,xijanhaoMnao Sarta\cand` kox baaro maoM kxhIM AiQakx
Aalaaocanaatmakx r]Ka Apanaayaa hOx|
kRxYNa
kRxpalaanaIx(jaao isaMQaI hOMx,xmagar Anaokx vaYa- baMgaala maoM rho hOMx) kuxC
vyaMgya sao ilaKatao hOMx: x"xSarta\cand`àmaQyama vaga- kox jaIvana kox
paOnao paarKaI AaOr kxaomala BaavanaaAaoM kox {staad hOMx| {nakxI haid-kx
sahanauBaUita hOxsaamaaijakx duiKayaaraoMx(ABaagaaoM) kox pa`itax|
"x{darx" vaoSyaaAaoM AaOr x"xmaasaUmax" xinakxmmaaoM kxa
sampaUNa-x(AadSa-x) ica~aNa evama\ ihnduAaoM kxI maanaisakxtaa kox pa`ita
inaihta sahanauBaUitaà[na saba nao {nhoM ikxSaaoraoM AaOr saBaI Aayau kxI
maihlaaAaoM kxa ipa`ya AadSa- banaa idyaax| vaox,xSaayadx,xAaQauinakx Baarta
kox pahlao laoKakx qaoxx,xijanhaoMnao Apanao maanaQanaaoM kxI badaOlata kxafÜxI
sampai<a Aija-ta kxr laI qaIx"xx72 |
duSaana
jÜbaaivataola nao [saI baata kxao Saas~aIya pawita saox,xparntau dao TUkx
SabdaoM maoM kxha hOx: "xSarta\cand` kxI gaNanaa bauiwjaIvaI laoKakxaoM
kox Antaga-ta nahIM kxI jaa sakxtaIx| {nakxI Baavanaatmakxtaa kxaox,xjaao A@sar
saMvaodnaSaIlataa kxI saImaa takx Aa jaataI hOx,x{nakox doSavaaisayaaoM kox
baIca gahra pa`itasaad imalaax,xmagar {saInao {nhoM BaartaIya saImaaAaoM kox
baahr laaokxipa`yataa nahIM dIx| parntau saamaaijakx Anyaaya kox iSakxar hue
laaogaaoM kox pa`ita ApanaI saccaI sahanauBaUita sao {nhaoMnao baMgaalaI
laoKakxaoM kxI BaavaI paIZÜI kox ilayao ekx maaga- Kaaola idyaax,xijanhaoMnao
[nhIM ivaYayaaoM evama\ paa~aaoM kxao kxhIM AiQakx kxlaatmakxtaa sao CuAa
hOx" 73 |
kÜxajÜaI
Abdula vadUdx(baMgaalaIàmausalamaana) nao 1950 kox dSakx kox AMitama vaYaao-M
maoM ilaKaa qaax:xx"xkÜxrIba AaQaI SataabdI gaujÜar ga[-x,xjaba
Sarta\cand` nao baMgaalaI paazkxaoM kox idlaaoM kxao jaIta ilayaax,xAaOr Aba
hma {nakox baaro maoM kuxC Kaula kxr baata kxr sakxtao hOMx: {nakxI rcanaatmakx
kxlpanaa samaRw nahIM qaIx,xAaOr {nakox {_oSya kxafÜxI dUrgaamaI nahIM qaox|
kxBaI kxBaI vao Baavaukxtaa maoM DUba jaatao qaox,xjaao vaastaivakxtaa kox
ekxdma ivaparIta hOx|magar [na saba gaMBaIr ~auiTyaaoM kox baavajaUd
Sarta\cand` kxI laaokxipa`yataa AaOr {nakxa mahtva jÜara BaI kxma nahIM huAa
hOàKÜaasa taaOr sao [sailayaox,x@yaaoMikx {nhaoMnao ivaiBaÙa maanavaIya duKaaoM
kxao doKaa.....AaOr {nakxa [-maanadarI saox,xdao TUkx vaNa-na ikxyaax|x[saI
maoM {nakxa yaqaaqa-vaad hO...magar vao AadSa-vaadI BaI hOMx,xmahana
AadSa-vaadIx| Apanao idla kxI gahra[- maoM {nhoM ivaSvaasa hO ikx maanava
svaBaava sao saundr evama\ mahana hO AaOr {sakxI saBaI galaitayaa^Mx,xsaBaI
paapa AaOr {sakxa AQa:patana koxvala QaUla AaOr gandgaI kox samaana hOx,xjaao
baa+ r}pa par hI ilapaTo hOMx: {nhoM ekx pala maoM JaTkxa jaa sakxtaa hOx,AaOr
taba manauYya ApanaI maUla gairmaa kxao pa`apta kxr laogaax"x74 |
jaIvanaIkxaraoMxx
kox Anausaar 75 , Sarta\cand` ApanaI
savaao-<amax,xsampaUNa-
kRxita maanatao qao {sa {panyaasa kxao ijasakxa SaIYa-kx maUla baaMglaa maoM
" gaRhàdahx" hO 76 |x
sana\
1960 maoM xBaartaIya saaihtyakxar iSavadana isaMh caaOhana nao ma^i@sama
gaaokxI- naamakx ivaSva saaihtya saMsqaana maoM Anya baataaoM kox Alaavaa yah
BaI kxha ikx :xx"xpa`isaw BaartaIya laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kox
{panyaasaaoM evama\ kxhainayaaoM maoM...Ta^lsTa^ya kxa pa`Baava dRiYTgaaocar
haotaa hOx,xivaSaoYa r}pa sao {nakox {panyaasa "AaÙaa kxaroinanaax"
kxa 77 |xpa`isaw BaartaIya kxivax {maaSaMkxr jaaoSaI nao (jaao
gaujarataI BaaYaa maoM ilaKatao qaox)xsana\ 1978 maoM , Ta^lsTa^ya sao
saMbaMiQata ekx Anya kxa^nf`oxnsa maoMx,x{saI saMsqaana maoM , maanaao iSavadana
isaMh caaOhana kox hI ivacaaraoM kxao Aagao baZÜatao hue
kxhax:x"....baMgaalaI gaV laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya nao sana\
1920 maoM 78 {panyaasa "gaRhàdahx" ilaKaax| [sa {panyaasa
kxI naaiyakxa paita kxa Gar CaoDÜkxr dUsaro AadmaI kox paasa calaI jaataI
hO....maOM [sa baata par jÜaaor donaa caahtaa hU^M ikx BaartaIya samaaja kox
ilayaox,xivaSaoYakxr {sa samaya kox BaartaIya samaaja kox ilayaox,xijasakox
baaro maoM yah {panyaasa ilaKaa gayaa hOx,xeosaI maanaisakx Avasqaa AaOr eosaa
AacarNa ekx Aama caIjÜa nahIM
hO
79 |Ta^lsTa^ya kox {panyaasa "AaÙaa kxaroinanaax" AaOr
caÕaopaaQyaaya kox gaV kox baIca samaanataaAaoM kxI Aaor [Migata kxrnaa
caahUMgaax|mahana r}saI laoKakx kxa pa`Baavax,xinassaMdoh r}pa sao yaha^M
idKaa[- dotaa hOx" 80 | maananaIya BaartaIya saaihtyakxaraoM
kox [na ivacaaraoM kxao dRiYTgata rKatao hue Ta^lsTa^ya kox "AaÙaa
kxaroinanaax" AaOr Sarta\cand` kox "gaRhàdahx" kxI taulanaa
kxrnao kxa pa`yatna kxroMgaox|
baMgaalaI
{panyaasa kxI GaTnaayaoMx,xsaba baataaoM par najÜar DalaoM taaox,xbaIsavaIM
SataabdI kox AarMBa maoM GaiTta haotaI hOMx;xkxBaI kxlakx<aa maoMx,xkxBaI
ikxsaI baMgaalaI gaa^Mva maoMx,xkxBaI ibahar maoMx(Baarta kxa ekx
Baagax,xbaMgaala kox paDÜaosa maoMx)x| {panyaasa kox lagaBaga saBaI paa~a
baMgaalaI hOMx,xAiQakxaMSa yaUraopaIya iSaXaa pa`apta tabakÜo xkox ,xmagar
kuxCàkxhIM AiQakx r}iZÜvaadI saamaaijakx vaga- kox BaI hOMx|x{panyaasa maoM
ivaiSaYT BaartaIyax(AaOr ivaiSaYT baMgaalaI BaIx) samasyaae^M {tpaÙa haotaI hOM
evama\ {na par ivacaar ikxyaa gayaa hOx: r}iZÜvaadI ihnduAaoM AaOr sauQaarvaadI
ba`aÓ àsamaajax81 kxa ekx dUsaro kox pa`ita rvaOyaax,xivaQavaa
ivavaah kxa pa`Snax,x[tyaaid 82 | magar [sa BaartaIyax(baMgaalaIx)
ivaiSaYTtaa kox baavajaUd Sarta\cand` kox {panyaasa kxI x"AaÙaa
kxaroinanaax" sao kuxC samaanataayaoM doKaI jaa sakxtaI hOMx|
daonaaoM
{panyaasaaoM kox samaanaantar pazna sao [sa ivacaar takx paMhucaa jaa sakxtaa
hOx,xikx Sarta\cand`x(ijanhaoMnao , jaOsaa ikx hma jaanatao hOMx,x"AaÙaa
kxaroinanaax" kxao dsa sao AiQakx baar paZÜa qaax)x,xTa^lsTa^ya kxI "paazSaalaax"
samaapta kxr caukox qao AaOr Apanao {panyaasa maoM {nhaoMnao "AaÙaa
kxaroinanaax" kox pa`mauKa AMSaaoM kox saaqax,xTa^lsTa^ya kox gaV kox Anya
tatvaaoM kxa {payaaoga kxrtao huex,x{nhoM tatkxalaIna baMgaalaI pairisqaitayaaoMx,xbaMgaalaI
saMskRxita evama\ baMgaalaI BaaYaa maoM Zala ilayaa qaax|
daonaaoM
{panyaasaaoM kxI taulanaa kxrnao sao paUva- {nakox baIca kuxC pairMmaaNagata
ivaiBaÙataaAaoM par najÜar DalaoMx|xTa^lsTa^ya kxa {panyaasax,xvlaadIimar
naabaaokxaova kox Anausaarà"xivaSaalax" ("huge")hOx 83
| {sakxa Aakxar lagaBaga 45 laoKakxIya paRYzaoM (ekx laoKakxIya paRYz
maoM 40000 icaHna haotao hOM) kxa hOx| "AaÙaa kxaroinanaax" maoM Aaz
Baaga hOMx;xpa`qama sao saatavaoM Baaga takx hr Baaga maoM 31à35 takx AQyaaya
hOMx,xAazvaoM Baaga maoM 19 AQyaaya hOMx,xAaOr paUro {panyaasa maoM 249 AQyaaya
hOMx| "gaRhàdahx" kox r}saI Anauvaad maoM lagaBaga baarh laoKakxIya
paRYz hOMx| Ata: Sarta\cand` kxa {panyaasa Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kxa
lagaBaga ekx caaOqaa[- hOàkuxla cavaalaIsa AQyaaya hOMx(ha^Mlaaikx vao saBaI
Ta^lsTa^ya koxx AQyaayaaoM kxI taulanaa maoM baDÜo hOMx)x|
"AaÙaa
kxaroinanaax" maoM paa~aaoM kxI Barmaar hOx: {samaoM DoZÜ saaO sao AiQakx
paa~a hOM 84 | "gaRhàdahx" maoM paa~a 20à30 sao AiQakx
nahIM hOMx| magar daonaaoM {panyaasaaoM maoM mauKya paa~aaoM kxao ekx dUsaro
kox samaantar rKaa jaa sakxtaa hOx| naabaaokxaova kox Anausaar "AaÙaa
kxaroinanaax" maoM "xsaata mauKya jaIvana Qaarae^Mx"x("seven
major lives" hOM : taIna maihlaayaoM AaOr caar paur]Yax| maihlaayaoM
hOMàAaÙaax,xikxTI Saobaa-tskxayaax (ivavaahaoparanta laoivanaax)xxAaOr {sakxI
baDÜI bahna Da^laI (ivavaahaoparanta Aaoblaaonskxayaa)x; paur]Ya
hOMàkxaonstaaintana laoivanax(Ta^lsTa^ya kxa ApanaI hI tarh kxa pa`itar}paxx,xAlao@sao[-
kxaroinanax(AaÙaa kxa paitax)x, Alao@sao[- va``aonskxI (AaÙaa kxa pa`omaIx)
AaOr staopaanax(sTIvaax) AaoblaaonskxI (AaÙaa kxa Baa[- taqaa Da^laI kxa
paitax) 86 |
[sa
pa`kxar "AaÙaa kxaroinanaax" kox paa~a ekx saugaizta samaUh banaatao
hOMx,xijasao inamna roKaaica~a Wara pa`diSa-ta ikxyaa jaa sakxtaa hoOx:
xlaoivana


s ikxTI Da^laI
va`aonskxI

s AaÙaa sTIvaa
kxaroinana
(roKaa ica~a à1)

ê[sa
roKaa ica~a maoM irStaaoM
kxaox,x pa`oma AaOró Aqavaa
vaOvaaihkx saMbaMQaaoM kxaox,xAaOr S pa`itaWMiWtaa kxao pa`diSa-ta kxrtao
hOMxëx|
"xgaRhàdahx"
maoM kxma sao kxma Ch " mauKya jaIvana QaaraAaoMx" kxax,xChx (dao maihlaayaoM evama\ caar
paur]Ya) mauKya paa~aaoM kxa
vaNa-na
hOx|maihlaayaoM hOMàsava-pa`qamax,xmauKya naaiyakxa Acalaa 87 AaOr
tatpaScaata\ maRNaalaàijasao ekx mahtvapaUNa- saOwaintakx BaUimakxa dI ga[-
hOx| paur]Ya paa~a hOMàmaihmax,xjaao Acalaa kxa maMgaotar AaOr tatpaScaata\
paita hOx; sauroSaàAcalaa kxa pa`omaIx;xkoxdar mauKajaI-x(koxdar baabaU)àAcalaa
kox ipataax;xramacarNa laaihrIx(rama baabaU)àr]iZÜvaadI ihndUx,xijanakxI
BaUimakxa {panyaasa kxI mauKya BaUimakxaAaoM maoM sao ekx hOx| Ch paa~aaoM kox
[sa samaUh kxao inamna roKaa ica~a sao pa`diSa-ta ikxyaa jaa sakxtaa hOx:
maRNaala
maihma ?

S Acalaa koxdar baabaU
sauroSa ?
ramabaabaU
(roKaa ica~a 2)
[na
roKaa ica~aaoM sao dao inaYkxYa- inakxalao jaa sakxtao hOMx|
pahlaax,x"AaÙaa kxaroinanaax" kox mauKya paa~aaoM maoM {nakxI Aayau
maoM Antar haonao kox baavajaUd x"xipataaàpau~ax" jaOsaI ivaYamataa
nahIM hOx88 | "gaRhàdahx" maoM kxma sao kxma dao
ipataa samaana paa~a (father
figures)xhOMàkoxdar baabaU taqaa rama baabaUx| dUsarax,x[na roKaa ica~aaoM sao
yah BaI spaYT haotaa hO ikx pa`qama roKaa ica~a kox taIna paur]Ya paa~aaoM kox
maukÜxabalao maoM dUsaro roKaa ica~a maoM koxvala dao hI paur]Ya paa~a
hOMx,xsaaqa hI pa`qama roKaa ica~a kox dao maihlaa paa~aaoM kox maukÜxabalao
maoM "gaRhàdahx" maoM isafÜ-x ekx hI pa`mauKa maihlaa paa~a hOx|
{panyaasa
kox AarMBa maoM hI hmaaro sammauKa pa`oma i~akxaoNa pa`kxT hao jaataa hOx|
ihndU yauvakx maihma ba`aÔàsamaajaIya yauvataI Acalaa 89 sao byaah
kxrnao calaa hOx| maihma kxa ima~a sauroSax(janma sao ihndUx,xjaao naaistakx
hao gayaa hOx) [sa byaah kxao taaoDÜnaa Apanaa kxta-vya samaJataa hOx,xAcalaa
sao paircaya pa`apta kxrtaa hOàAaOr svayaM hI {sasao pyaar kxrnao lagataa
hOx|Acalaa kxI sauroSa kox pa`ita BaavanaayaoM {laJaI hu[- AaOr kxafÜxI hd takx
ivaraoQaaBaasaI hOMx(paUro kxqaanakx kox daOrana vao vaOsaI hI rhtaI
hOMx)x|kuxC samaya kox ilayao vah DgamagaataI hOx,xikx daonaaoM ima~aaoM maoM
sao ikxsasao SaadI kxrox,xmagar AaiKÜarkxar byaah vah maihma sao hI kxrtaI hO
AaOr {sakox saaqa vah gaa^Mva calaI jaataI hOx|
yah
vaNa-na Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kox AarMBa maoM vaiNa-ta pa`oma i~akxaoNa kxI
yaad idlaataa hOx: ikxTIàva`aonskxIàlaoivanax| Acalaax,xikxTI kxI hI
Baa^Mitax,xivavaah yaaogya navayauvataI hOx({panyaasa kox AarMBa maoM ikxTI
kxao Azarh vaYa- kxI bataayaa gayaa hOx; Acalaa kox baaro maoM kxha gayaa hOx:
"xsa~ahàAzarh saala kxI laDÜkxIx"x) (GD 3 , p.13 90 tau.
"gaRhdah"x,xpaR. 13 91 )x| sauroSa va`aonskxI kxI yaad
idlaataa hOx: naaOjavaanax,xQanaIx,x{dar AaOr taunakximajaajÜax| maihma
laoivana kox kxafÜxI inakxT hOx: svayaMkoxind`tax,xkuxC saIQaaàsaada AaOr
baoZMgaa saax;xgaa^Mva maoM {sakxa ekx Gar hOx(Ta^lsTa^ya kox laoivana jaOsaa
vah baDÜa jÜamaIndar nahIM hOx,xbailkxx,xspaYTta:x,xCaoTI maaoTI jaÜmaIna kxa
maailakx hOx)x92 | magar maihma AaOr Acalaa kox byaah kox baad
Sarta\cand` kox vao hI paa~a pa`oma i~akxaoNa banaatao hOMx,xjaao Ta^lsTa^ya
kox {panyaasa kox mauKya pa`oma i~akxaoNa kox samaana hOx:
AaÙaaàva`aonskxIàkxaroinanax|
jÜaaihr
hOx,xsauroSa va`aonskxI kxI BaUimakxa kxao Aagao baZÜa rha hOx| Ta^lsTa^ya kox
naayakx kxI hI Baa^Mita vahx hzQaima-taa sao naaiyakxa kxa pa`oma
pa`apta kxrnao kxI kxaoiSaSa kxrtaa hO AaOr Anta maoMx(ha^Mlaaikx Ta^lsTa^ya
kox {panyaasa kox maukÜxabalao maoM kxafÜxIx Anta kxI Aaorx)x,Acalaa
kxao paa laotaa hOx|xxx
"AaÙaa
kxaroinanaax" maoM (AK , 1 , 20 ) 93 AaÙaa ikxTI sao
kxhtai hOx(va`aonskxI kxI maa^M sao saunaI baataaoM kox AaQaar par)x,xikx
va`aonskxI nao x"xbacapana maoMx...ekx s~aI kxao paanaI maoM DUbanao sao
bacaayaa qaax"x| Saayad [sao Aagao haonao vaalao ivaraoQaI AacarNa kxa
paUvaa-naumaana samaJaa jaa sakxtaa hOx: va`aonskxI AaÙaa kxao bacaataa
nahIMx,xAipatau Dubaaotaa hOx| Sarta\cand` kox paa~a samaacaar pa~aaoM sao yah
jaanatao hOM ikx sauroSa nao jalatao hue Gar sao ekx baImaar s~aI kxao bacaayaa
qaax(GD , 12 , p.65 tau. "gaRhdah" paR. 55)x| [sao BaI
BaivaYya maoM haonao vaalao ivaraoQaI AacarNa kxa paUvaa-naumaana samaJaa jaa
sakxtaa hOx: Acalaa AaOr maihma kxa Gar jalaogaax,xAaOr sauroSa Acalaa kxao
x"xnaYT kxr dogaax"x| Sarta\cand` kox {panyaasa maoM kx[- baar
yah BaI yaad idlaayaa jaataa hO ikx sauroSa nao kxBaIx(AaOrx,xhao sakxtaa
hOx,xdao baar BaIx) DUbatao hue maihma kxao bacaayaa qaax| lagataa hO ikx
Sarta\cand` nao Ta^lsTa^ya Wara ekx baar pa`yaaoga ikxyao gayao ivaYayax(rcanaa
pa`NaalaI) kxao laokxr kxma sao kxma dao baar {sakxa pa`yaaoga ikxyaax,xjaOsao
{sakxI x"AavaRitayaa^Mx" inakxalaI haoM | AaOrx,xAagao hma
doKaoMgaoxikx xivaYayax(rcanaa pa`NaalaIx)kxI AavaRitayaa^M inakxalanao kxI GaTnaa
Sarta\cand` kox {panyaasa maoM isafÜ-x ekx hI baar nahIM hu[- hOx|
taao
paita sao ivaSvaasaGaata kxrkox Acalaa maanaao AaÙaa kox padicanhaoM par
calataI hOx| magarx,xjaOsaa ikx hma Aagao doKaoMgaox,xSarta\cand` ApanaI
naaiyakxa kox pa`ita Ta^lsTa^ya kxI ApaoXaa AiQakx sahanauBaUita rKatao
hOMx|jaOsaa ikx pahlao kxh caukox hOMx,xAcalaaàmaanaao AaÙaa AaOr ikxTI kxa
imalaa jaulaa r}pa hOx|x
maihma
kox cair~a kxao laoivana AaOr kxaroinana kox cair~aaoM kxa saimmaEa`Na kxha jaa
sakxtaa hOx| kxaroinana kxI hI Baa^Mita vah kxafÜxI saUKaa saax,x{dasaInax(kxma
sao kxmax,xApanao BaavaaoM kxao pa`kxT kxrnao maoM Aita
saMyata)xhOx|xxmaihmax,xsabasao pahlaox,
xkxma-inaYzx,xkxta-vyainYz
vyai@ta hOx| vah kxanaUna kxI pairXaae^M dotaa hO (GD 11 , p.54 tau.
gaRhdahx,xpaR. 46)x|xxpaita kox saaqa gaa^Mva maoM kuxC samaya rhnao kox
baadx,xAcalaax(ikxTI sao iBaÙa) ga`amya jaIvana kxao Aatmasaata\ nahIM
kxrtaIx,xAaOr taao AaOrx,xvah [sa inaYkxYa- par BaI paMhucataI hO ikx vah paita
sao pa`oma nahIM kxrtaIx| {nakxa Gar Aaga maoM jala jaataa hO 94 AaOr
Acalaa ipataa kox paasa kxlakx<ao calaI jaataI hOxx|
magar
maihma maoM laoivana ko BaI kxafÜxI
gauNa rh jaatao hOMx| {sakxa kxaya-x,x{sakxa kxamakxajaàdFÜtar sao nahIM bailkx
jÜamaIna sao jauDÜa hOx: "xmaihma paaO fxTtao hI Apanao Kaota doKanao
inakxla jaataa AaOr A@sar daopahr baad vaapasa laaOTtaax"x(GD 16 ,
p.100; tau. gaRhdahx,xpaR. 84x,xikxntau [sa Anauvaad maoM yah vaa@ya nahIM hO )
95 |Anta maoM yah BaI spaYT hao jaataa hO ikx maihma vaastava maoM
Acalaa sao pyaar kxrtaa hO 96 AaOr Kaud Acalaa kxao BaIx,xsaba
AapadaAaoM kox baadx,xivaSvaasa hao jaataa hOx,xmaanaao ikxTI kxI BaUimakxa
maoM vaapasa laaOT kxr ikx {sao BaI maihma sao pyaar hOx|
magar
pahlaox,xpaita kxao CaoDÜkxr taqaa sauroSa kxI KÜaaitar {sasao ivaSvaasaGaata
kxrkoxx(Sarta\cand` kox {panyaasa maoMx,xTa^lsTa^ya kox {panyaasa sao
iBaÙax,xGaTnaaAaoM kxa k`xma [saI pa`kxar kxa hOx)x,xAcalaa kxao {sakxI
Antaratmaa kxcaaoTnao lagataI hO AaOr vah samaaja sao baihYkRxta hao jaataI
hOx| Sarta\cand` ApanaI naaiyakxa kxao maRtyau kxI Aaor taao nahIM
Qakoxlataox,xmagar maRtyau kxI Aaor baZÜnao kxa [rada baar baar (ivaYaya kxa
AavaRitakxrNa !) {sakox svagata saMBaaYaNaaoM 97 maoM pa`kxT haotaa
hOx| yah taqya ikx vah sauroSa kox saaqa x"hma ibastar hu[- qaIx"
naaiyakxa kxao x"xAatmaGaataIx" pa`taIta haotaa hO (GD 41 , p.271;tau.
gaRhdahx,xpaR.215:x"vah sauroSa kxI saoja par jaakxr Aatmahtyaa kxr
baOzIx" ) |
jaha^M
takx sauroSa kxa savaala hOx,xtaao Acalaa kox saaqa pa`oma kxrnao kox daOrana
{sakox mana maoM vaOsao hI ivacaar {ztao hOMx,xjaOsao va`aonskxI kox mana maoM
AaÙaa kox pa`ita {ztao hOMx| jaOsao , Ta^lsTa^ya kox {panyaasa maoMx,x{sa
AQyaaya maoMx,xjaha^M AaÙaa AaOr va`aonskxI kox pa`qama imalana kxa vaNa-na
ikxyaa gayaa hOxx(AK II , 11)x,xhma paZÜtao hOMx: x" {sanao (va`aonskxI
naoàsao.sao.) vahI mahsaUsa ikxyaa jaao ekx iSakxarI Apanao Wara maaro gayao
iSakxar kox maRta SarIr kxao doKakxr kxrtaa hOx"x| Sarta\cand` kox
{panyaasa maoM naayakx naaiyakxa kxao AXarSa: Bagaa kxr lao jaataa hOx,xvah
fÜxSa- par igar jaataI hOx,xisasakxtaI hOàAaOrx: x"xjaOsao ekx
AnauBavahIna iSakxarI pahlaI baar maar igarayao gayao paMCI kxI paIDÜa AaOr
taDÜpa kxao gaÜaOr sao doKataa hOx,x{saI tarh sauroSa nao BaI maugQa haokxr
Apanao saamanao paDÜI s~aI kxI Aaor doKaax"x( GD , 28 , p.185) 98x|
baad maoMx,xnaaiyakxa par AiQakxar kxr laonao kox baadx,xva`aonskxI hI kxI
tarhx,xsauroSa Apanao saaqa {sakox saMbaMQaaoM sao kxsamasaataa hOx,x[sa pyaar
kxao ekx jaaoKaDÜ samaJanao lagataa hOx| AaÙaa kxao Kaaokxr
va`aonskxIx,xbadhvaasaI maoMx,xApanao slaavaàBa`ataaAaoM kxI AajaÜadI kxI
KaÜaitar yauw maoM calaa jaataa hOx| sauroSax,x{panyaasa kox AarMBa hI
maoMx,xAcalaa kxa [nakxar saunakxr ,xfÜOxjaÜabaad Sahr calaa jaataa hOx,xjaha^M
plaoga kxI mahamaarI fOxlaI hOx,xAaOr svayama\ kxI parvaah na kxrtao hue
marIjaÜaoM kxI saovaa kxrtaa hOx({sanao Da^@TrI kxI iSaXaa pa`apta kxI hOx)x|
{panyaasa kox Anta maoMx,xAcalaa kox pa`oma maoM inaraSa haokxrx,xAaOr [sa
pa`oma kox baaoJa talaox,xvah dubaarax(ifxr saoàivaYaya kxI paunaravaRi<a!)
plaoga sao jaUJanao kox ilayao calaa jaataa hO 99 àAaOr [sa baar vah
mar jaataa hOx|
magar
sauroSa kxI maRtyau x"AaÙaa kxaroinanaax" kxI nahIMx,xAipatau
taugao-naova
kox "ipataa AaOr pau~aaoMx"
kxI yaad idlaataI hOx,xbaajaÜaraova kxI maRtyau kxI pairisqaitayaaoM
kxIx|xyaha^Mx,xCaoTo sao CaoTo vaNa-na maoM BaI samaanataa hOx|
baajaÜaraova
kxI maRtyau kxa vaNa-na AMitama sao paUva- kox AQyaaya maoMx,x"xipataa
AaOr pau~ax" kox sa<aa[savaoM AQyaaya maoM hOx,xijasao vlaadIimar
naabaaokxaova nao [sa {panyaasa kxa x"xmahanatamax" ("the greatest")
AQyaaya kxha hOx 100 | sauroSa kxI maRtyaU kxa vaNa-na Sarta\cand`
kox {panyaasa maoM bayaalaIsavaoMx(Anta sao taIsaro) AQyaaya maoM hOx|
baajaÜaraova
Ta[fÜxa[D sao maro ikxsaana kxI caIrfÜxaDÜ kxrtaa hO AaOr {MgalaI maoM hue
jaÜKÜma kox kxarNa saMk`ximata hao jaataa hOx|
dma
taaoDÜtaa huAa sauroSa Acalaa sao kxhtaa hOx:x"...daopahr kxao mahmaUdpaur
sao ek laDÜkxa Aayaax,xrao rha qaaà{sakxI maa^M baImaar qaIx| maOMnao {sakxa
Aa^paroSana ikxyaa 101 AaOr KaÜud ivapada maoM fMxsa gayaax|xAama
taaOr sao maOM bahuta saavaQaana rhtaa hU^Mx,xmagar {sa idna saa[ikxla kox
paihyao sao {MgalaI maoM KaraoMca Aa ga[- qaIx,xAaOr {sao maOMnao taba doKaa
jaba haqa Qaao rha qaax| maJaaOlaI maoM vaapasa Aakxr maOMnao vah saba ikxyaa
jaao {na halaata maoM mauJao kxrnaa caaihyao qaax,xmagar kuxC laaBa na huAa
AaOr Gar maOM jaa na sakxax| rata kxao bauKaÜar Aa gayaa..." (GD , 42 ,
p.279; tau. gaRhdah, paR.222 )x|
taugao-naova
evama\ Sarta\cand`x,xdaonaaoM kox {panyaasaaoM maoM naayakx {sa s~aI kxI
{paisqaita maoM martaa hOx,xijasakox saaqa {sakxa pa`oma safxla nahIM haotaax|
sauroSa kxao baajaÜaraova kox inakxT laataI hO Da^@TrI kxI iSaXaa AaOr kx[-
baar jaÜaor dokxr kxhI ga[- {sakxI naaistakxtaax| sauroSaàApanaI hI tarh kxa
BaartaIya x"xinaihilasTx" hOx|
taugao-naova
kox {panyaasa sao [tanaI spaYT samaanataa [sa baata kxa pa`maaNa hO ikx
Sarta\cand` r}saI saaihtya sao BalaI Baa^Mita pairicata qaox| yah baata
"gaRhàdahx" kxI "AaÙaa
kxaroinanaax" sao taulanaa kxao
AaOr AiQakx dRZÜ banaataI hOx|
Ta^lsTa^ya
kox {panyaasa maoM va`aonskxI ekx baar Aatmahtyaa kxrnao kxI kxaoiSaSa kxrtaa
hOx(AK , IV , 18)x| yahI pa`saMgax, kuxC pairvaita-ta r}pa
maoM,xSarta\cand` kox {panyaasa maoM BaI hOx(AQyaaya 29x)x: Acalaa AaOr
sauroSax,xpalaayana kox baadx,xekx dUsaro kxao Apamaainata kxrkoxxx,xiDhrI
naamakx ekx CaoTo sao gaa^Mva maoM rola sao {tartao hOMx,xpauranaI saraya maoM
paMhucatao hOM AaOr rata Alaga Alaga kxmaraoM maoM gaujaÜartao hOMx| saubah
Acalaa sauroSa kox kxmaro maoM JaaMkxtaI hO AaOr {sao baohaoSa paataI hOx| {sao
pa`taIta haotaa hOx,xmaanaao {sanao Aatmahtyaa kxr laI hOx,xisafÜ-xx kuxC
samaya baad hI yah spaYT hao jaataa hO ikx sauroSa koxvala baImaar paDÜ gayaa
hOx| Acalaa kxI hI Baa^Mitax({}par doiKayao)x,xyaha^M BaI isafÜ-x kxalpainakx
Aatmahtyaa kxa hI maamalaa hOx|
Ta^lsTa^ya
kox {panyaasa maoMx(AK , IV , 17) baImaarx(lagaBaga marNaasaÙa) AaÙaa kxI
SaOyyaa kox paasa kxaroinanax,xAaÙaa AaOr va`aonskxI ekx dUsaro kxao Xamaa
kxrtao hOM AaOr samaJaaOtaa kxr laotao hOMx| Sarta\cand` kox {panyaasa maoM [sa
tarh kox pa`saMga kxI kxma sao kxma taIna baar paunaravaRi<a hu[- hOx|
maihma kxao gaa^Mva maoM CaoDÜkxr Aanao kox paScaata\ Acalaa kox mana maoM
{sakox pa`ita ifxr sao taba pa`oma jaagaRta haotaa hOx,xjaba vah kxlakx<aa
maoM sauroSa kox Gar maoM baImaar haokxr paDÜa hOx(AaOr sauroSax,xmaanaao
x"paairvaairkx ima~ax" vaalaI ApanaI BaUimakxa sao samaJaaOtaa kxr
laotaa hOx)x| baad maoM sauroSa Wara Bagaa[- ga[- AaOr {sa par k`xaoiQata
Acalaa {sakoxx,xr]gNa koxx,xsaaqa iDhrI maoM zhrnao par majabaUr hao jaataI
hOàAaOr {sakxa pa`oma svaIkxarnao par BaIx|xAnta maoM jaba sauroSa plaoga
paIiDÜta gaa^Mva maoM maRtyau SaOyyaa par paDÜa hOx,xtaao vah AaOr Acalaa ekx
dUsaro kxao Xamaa kxrtao hOM ,xtaba yaha^M Acalaa AaOr maihma kox baIca
BaivaYya maoM samaJaaOtaa haonao kox Aasaar najaÜr Aatao hOMx| idlacaspa baata
yah hO ikx Sarta\cand` kox {panyaasa maoM baImaar paDÜtao AaOr martao hOM
koxvala paur]Yax,xis~ayaa^M nahIMx|
daonaaoM
{panyaasaaoM maoM rolagaaiDÜyaaoM AaOr rolvao sToSanaaoM kox pa`saMgaaoM kxI
taulanaa kxrnaa BaI baDÜa raocakx hOx| bahuta pahlao hI yah spaYT ikxyaa gayaa
hO ikx "AaÙaa kxaroinanaax"
maoM yah ekx Aita mahtvapaUNa- evama\ saaMkoxitakx pa`saMga hO 102 |
AaÙaa AaOr va`aonskxI pahlaI baar rolagaaDÜI kox paasax,xmaa^skxao sToSana par
imalatao hOMx(AK , I , 18)x| {panyaasa kox Anta maoM AaÙaa rolagaaDÜI kox
paihyaaoM kox naIcao rolvao sToSana kox paasa martaI hO , AaOr va`aonskxI BaI
vaaMiCta maRtyau kxI Kaaoja maoM rolagaaDÜI maoM hI jaataa hOx| rola maaga- par
hIx,xrolagaaDÜI kox iDbbao kox paasax,xbafÜxI-lao taUfÜxana kxI paRYzBauima
maoMx,xlaalaTona kxI iTmaiTmaataI raoSanaI maoM va`aonskxI AaÙaa sao Apanao
idla kxI baata kxhtaa hOx(AK , I , 30)x|
Sarta\cand`
kox {panyaasa kxa ekx carma ibandu hOàsauroSa Wara Acalaa kxao maugaÜlasaraya
rolvao sToSana par Agavaa kxrnaax(AQyaaya sa<aa[-sa)x| yah dRSya
maUsalaaQaar baairSax,xtaojaÜ hvaaAaoM AaOr rata kox AMQaoro kxI paRYzBaUima
maoM GaiTta haotaa hOx| {panyaasa kxa AMitama dRSya BaI rolvao sToSana par hI
idKaayaa gayaa hOx,xrola kox iDbbao kox inakxTx(magar jaÜaihr hOx,xSaaMta
maaOsama maoMx)x: [saI dRSya maoM Acalaa kox Baagya kxa inaNa-ya haotaa
hOx(ha^Mlaaikx yah spaYT nahIM hO ikx inaNa-ya @yaa hOx) 103 |
Sarta\cand`
kox {panyaasa kox paa~aaoM kxI Ea`RMKalaa maoM ekx AaOr paa~a kxI samaanataa
"AaÙaa kxaroinanaax" kox ekx
paa~a sao idKaa[- dotaI hOx| yah hO maRNaalax,xbaMgaala kox ekx gaa^Mva kxI
yauvaa s~aIx,xijasakxI pand`h vaYa- kxI Aayau maoM ekx AQaoDÜx(BaartaIya
maanyataaAaoM kox Anausaarx) vyai@ta kox saaqa SaadI kxr dI jaataI hO AaOr
kxqaanakx kox daOrana vah ivaQavaa hao jaataI hOx| maRNaala BaartaIya naarI kox
AadSa- kxao pa`stauta kxrtaI hOx,xpaita kxao samaipa-tax,xcaaho {sasao pa`oma
na haox,x{sakxI maRtyau kox {paranta BaIx: baIsa sao kuxC hI AiQakx vaYa- kxI
Aayau maoM ivaQavaa hao jaanao kox baad BaI maRNaala dUsaro ivavaah kxI baata
saaocanao takx sao [nakxar kxrtaI hOx|spaYT hO ikx maRNaala Ta^lsTa^ya kxI
Da^laI Aaoblaaonskxayaa kxI yaad idlaataI hOx,xjaao paairvaairkx kxta-vya kox
pa`ita samaipa-ta hOx,xjaao {sao kxao[- BaI sauKa nahIM dotaa 104 |
r}saI
AaOr baMgaalaI {panyaasaaoM maoM ekx AaOr ivaYaya maoM samaanataa doKaI jaataI
hOx| Acalaa kox ipataax,xkoxdar baabaUx,xpaairvaairkx duKaaoM sao ga`sta
haokxrx,xmaRNaala kox paasax,xgaa^Mva maoM Aatao hOMx| vaox,xSahr maoM rhnao
vaalaox,xyaUraopaIya ZMga sao iSaXaa pa`apta vyai@ta hOMx(jaao gaa^Mva maoM BaI
emasa-na (R.W.Emerson) kxI paustakx paZÜtao hOM)x,xAaOr pahlaI baar ikxsaanaaoM
kox jaIvana sao pairicata haotao hOMx|
"
vao AaOr {nakox paurKao kxlakx<ao maoM rhtao qaox| gaa^Mva kox Anaiganata
irStaodaraoM sao saMbaMQa kx[- paIiZÜyaa^M hue TUT caukxa qaax,xAaOr koxdar
baabaU taqaa {nakox pairvaar kox dUsaro paMqa 105 kxao ga`hNa kxr
laonao kox baad taao vah ekxdma hI TUT gayaax| [sailayaox,xAaScaya- kxI baata
nahIM hO ikx {nakxIx,xAiQakxaMSa SahiryaaoM kxI Baa^Mitax,xikxsaanaaoM kox
baaro maoM QauMQalaI saI kxlpanaa qaIx| [na laaogaaoM kxaox,xjaao hmaoSaa Alaga
qalagax,xekxanta maoM rhtao qaox,xvao yaUM doKataox,xjaOsao vao jaanavar haoM
AaOrx,xbaoSakÜxx,x{nhoM saBya samaaja kox yaaogya nahIM paatao qaox|
magar...badnasaIbaI {nhoM AnapaZÜx,xgaÜrIbax,xgaMvaaraoM kox paasa KaIMca
laa[-x,xAaOr hr idna {nakox pa`ita {nakxa pa`oma AaOr Aadr baZÜtaa
jaataax,xsaaqa hI Apanao samaajax,x{sakox ivacaaraoMx,xQama-x,xsaMskRxita AaOr
kxanaUnaaoM kox pa`ita GaRNaa evama\ itarskxar kxI Baavanaa baZÜtaI jaataIx|
gaa^Mva kox laaoga caaho AnapaZÜ @yaaoM na haoMx,xmagar {nakox idlaaoM maoM
SataaibdyaaoM kxI saMskRxita AaOr
naOitakxtaa kox baaro maoM spaYT ivacaar sauriXata hOMx| vao Anya
paMqaaoM kox Anauyaa[yaaoM sao GaRNaa nahIM kxrtaox,x@yaaoM ikx ekx iSaiXata
vyai@ta kxI hI Baa^Mita vao jaanatao qao ikx saMsaar kox saBaI Qamaao-M kxa
maUla ekx hO AaOr ekx hI
[-Svar
maoM ivaSvaasa ikxyaa jaa sakxtaa hO Anya taOMtaIsa kxraoDÜ kxao AsvaIkxar na
kxrtao huex,xikx ihnduAaoM kxa [-Svar AaOr mausalamaanaaoM kxa Allaahàekx hI
hOx|
AaOr
koxdar baabaU nao kx[- baar svayama\ sao paUCax: "xvao hmasao ikxsa baata
maoM kxma hOMx? @yaa maOMx,x{dahrNa kox ilayaox,xAiQakx &aanaI hU^Mx?
{nasao ivacaar ivainamaya kxrnaa hmanao @yaaoM band ikxyaax? ekx dUsaro kox
ilayao parayao @yaaoM hao gayaox?x" yahI saba saaocakxr koxdar baabaU kxao
gahna lajjaa kxa AnauBava huAax" ( GD , 38 , pp.242-243 ; tau.
gaRhdahx,xpaRR 194)| x
koxdar
baabaU kox takxao-M maoM laoivana kox AaOr svayama\ Ta^lsTa^ya kox kuxC
ivacaaraoM kxI samaanataa spaYTta: doKaI jaa sakxtaI hOx(ha^Mlaaikx @yaa yah
Ta^lsTa^ya kxa hI x"xpa`Baavax" qaax?àyah ekx Alaga pa`Sna hOx)x|
"xAaÙaa
kxaroinanaax" AaOr "gaRhàdahx" kox baIca kxI {payau-@ta
samaanaantartaayaoM evama\ samaanataayaoMx,xmaorI dRiYT saox,x[sa maanyataa
kxao saMBava banaataI hOM ikx Sarta\cand` nao na koxvala Ta^lsTa^ya kox
{panyaasa kxao Qyaana sao paZÜax,xAipatau Apanao {panyaasa kxao ilaKatao samaya
{sakxa rcanaatmakx ZMga sao {payaaoga ikxyaax|
ivaSvaasa kxrnao kox payaa-pta kxarNa hOM ikx [na daonaaoM rcanaaAaoM
kxI BaaYaa evama\ SaOlaI kxa AiQakx ivastaRta ivaSlaoYaNa [sa Anaumaana kxI
pauiYT kxrtaax 106 |
yaid
yah maanyataa sahI hOx,xtaao Sarta\cand` Akoxlao hI eosao laoKakx nahIM hOM
ijanhoM "AaÙaa kxaroinanaax" nao xApanao {panyaasa kxa saRjana kxrnao
kox ilayao pa`oirta ikxyaa hOxx,xTa^lsTa^ya kxI ivaYayavastau evama\ kxqaanakx
kxa {payaaoga kxrkoxx| AiQakx pa`isaw {dahrNa hOàAMga`ojÜaI laoKakx DoivaD
hba-T- laa^ronsa (1885à1930) kxax| DI. eca. laa^ronsa kox baaro maoM
AalaaocanaaAaoM maoM [sa baata kxI pauiYT kxI ga[- hO ikx {sakox pa`mauKa
{panyaasaà"AaÙaa kxaroinanaax" kxa ekx dIGa- saMSaaoQana hOM ("one
long corrective to 'Anna Karenina') 107 | Apanao {panyaasaaoM
maoMx(jaOsao ikx Apanao jaIvana maoM BaIx) DI. eca. laa^ronsa maanaao
Ta^lsTa^ya kxI rcanaa kox pauna-laoKana kxI Aaor baZÜo yaa, {nako xApanao SabdaoM maoM ,x
"xkxqaa kxao {sa kxlaakxar sao bacaanao kxI kxaoiSaSa kxrtao rho ijasanao
{nakxI rcanaa kxI
qaIx"
108 |xhao sakxtaa hO ikx Sarta\cand` BaI Apanao hI tarIkÜox sao vahI
kxrnao kxI kxaoiSaSa kxrtao rhox,x"xkxqaa kxao {sakox rcanaakxar sao
bacaanao kxIx"x,x{sao baIsavaIM SataabdI kox AarMBa kox baMgaala kxI
ivaiSaYT pairisqaitayaaoM maoM Zala kxrx|
{}par
hmanao mauKyata: "xAaÙaa kxaroinanaax" AaOr "gaRhàdahx" kox baIca kxI
samaanataayaoM doKaIMx| Aba daonaaoM {panyaasaaoM kox baIca kxI kuxC AaOr
AsamaanataaAaoM par dRiYT DalaoMgaox| [na AsamaanataaAaoM maoMx,xkxh sakxtao
hOM ikxx,xna koxvala Sarta\cand`x,x{panyaasakxarx,xkox vyai@tagata gauNa evama\
r]Jaana pa`kxT haotao hOMx,xbailkxàkxma sao kxma AMSata:àbaIsavaIM SataabdI kox
AarMBa kxIx BaartaIyax(baMgaalaIx) saMskRxita kxI Aama ivaSaoYataaAaoM kox
dSa-na haotao hOMx|
Ta^lsTa^ya
sao iBaÙax,xSarta\cand` maRtyau kox mauKa maoM paur]Ya kxao Baojatao hOMx,xna
ikx s~aI kxaox| AaOr yahx,xinassaMdoh, kxqaanakx kxao Alaga maaoDÜ donao kox
ilayao ekx saaocaa samaJaa AaOr laoKakx
kox ilayao ivaiSaYT ivakxlpa qaax| paita sao takÜxrar kxrtao samaya
Acalaax,xjaOsaa ikx Aaja kxhtaox,xmaihlaa AandaolanavaadI isawanta paoSa kxrtaI
hOx:xx"....maOMnao kxafÜxI saaocaa AaOr yah samaJaax,xikx sajaÜa hr halata
maoM paur]Ya kxao hI imalanaI caaihyaox,xkxma sao kxma isafÜ-x [saIilayao ikx
vah paur]Ya hOx"(GD,18 , p.110; tau. gaRhdah,paR.92) 109 |
maihma
[sa isawanta sao sahmata nahIM haotaax,xmagarx,xjaÜaihr hOx,xSarta\cand`
sahmata hOMx| [tanaa hI nahIM , vah Apanao kxqaanakx kxa inamaa-Na [sa pa`kxar
sao kxrtao hOM ikx paita sao ivaSvaasaGaata kxI ijÜammaodarI AaÙaa kxaroinanaa
kxI ApaoXaa Acalaa par kxma pa`taIta haox| sauroSa caalaakxI saox(yah BaI kxh
sakxtao hOM ikx QaaoKao sao) rola yaa~aa kox daOrana Acalaa kxa ApahrNa kxrtaa
hOx,xha^Mlaaikx Acalaa Anacaaho hI {sakox kxaya-kxlaapaaoM kxao {kxsaataI hO 110
|
magar
[sakox baad BaI Acalaa sauroSa kxI pa`oimakxa nahIM banataIx| {sakxa AMitama
patana BaI saOMtaIsavaoMx(cavaalaIsa maoM sao) AQyaaya kox Anta maoM haotaa
hOx| pahlao taao Acalaa sauroSa kox saaqa iDhrI maoM [sailayao rhtaI hO ikx vah
baImaar hO AaOr {sao {sakxI sahayataa kxI AavaSyakxtaa hOx,xAaOr [sailayao
BaIx,xikx jaOsaa ikx vah saaocataI hOx,x{sakxa , paita kxao CaoDÜkxr BaagaI
hu[- kxlaMikxnaI kxax,xAnya kxao[- zaOr izkxanaa nahIM hOx| {sakox AacarNa kox
paICo kxa kxarNax,xjaÜaihr hOx,xinaMdnaIya nahIM hOx|
AarMBa
maoM taao Acalaa AaOr sauroSa iDhrI maoM r}iZÜvaadI baMgaalaIàihndU
ramacarNax(yaa rama baabaU) kox Gar maoM r]kxtao hOMx| vah samaJatao hOM ikx
vao paitaàpatnaI hOMx,xijanakxa ivavaah parMparanausaar huAa hOx| BagaaoDÜaoM
maoM vaRw kxao satya baata batalaanao kxa saahsa nahIM hOx| kuxC samaya baad
sauroSa ekx makxana KarIdtaa hO AaOr Acalaa kox saaqa vaha^M basa jaataa hOx|
pahlao hI idna ramabaabaU {nakox paasa Aatao hOM AaOr dor takx baOzo rhtao
hOMx,x@yaaoMikx vao Acalaa kox saaqa ivaiBaÙa Qaaima-kx AaOr saamaaijakx
samasyaaAaoM par bahsa kxr rho qaox| vaRw kxao rata kxao zhrnao kox ilayao
kxhnaa hI paDÜtaa hOàAaOr taba AataI hO parIXaa kxI GaDÜIx| Acalaa nahIM
caahtaI ikx ramabaabaU samaJa jaayaoMx(yaa {nhoM Sakx hI hao jaayao)x,xikx vah
AaOr sauroSa paitaàpatnaI nahIM hOMx,xàAaOr [sailayao vah sauroSa kox
SayanakxXa maoM jaataI hOx| [sa tarh vahx,xAaiKÜarkxar , sauroSa kxI pa`oimakxa
bana jaataI hOx| laoKakx kxI iTppaNaI hOxx: "xjaIvana kox [sa carma XaNa
maoM AiBamaana AaOr maaoh hI icarjayaI banaax"x(GD , 37 , p.240 ; tau.
gaRhdah,paR.191) |
AaQauinakx
r}saI paazkx kxI dRiYT maoM Acalaa kox x"xpatanax" kxa kxarNa baDÜa
ivaica~ax(maasaUma na kxhnaa hao taaox) hO 111 | magarx,xhao sakxtaa
hOx,xbaMgaalaI paazkxaoM kxao sana\ 1919à1920 maoM kxao[- kxarNax(AiQakx
"Ta^lsTa[-x") svaIkxaya- na haotaa AaOr x"paitataax"
naaiyakxa kxao {nakxI sahanauBaUita sao vaMicata kxr dotaax|
Ta^lsTa^ya
sao iBaÙax,xSarta\cand` Apanao paa~aaoM kxao x"xpaapax" maoM AiQakx
samaya takx jaInao nahIM dotaox(yaax,xjaOsaa DI.eca. laa^ronsa kxhtaox,x
"xApanaI hvasa kox AiBamaana maoMx" 112 ) AaOr na hI
[sasaox,xkxma sao kxma qaaoDÜa bahuta saMtaaoYa pa`apta kxrnao dotao hOMx|
Acalaa kxa paapa kox gata- maoM igarnaax,xjaOsaa ikx pahlao kxh caukox
hOMx,xsaOMtaIsavaoM AQyaaya kox Anta maoM idKaayaa gayaa hOx| Aagao kox AQyaayaaoM
maoM Anya paa~aaoM kox baaro maoM vaNa-na ikxyaa gayaa hOx,xAaOr jaba
cavaalaIsavaoM AQyaaya kox maQya maoMx({panyaasa kox samaya kox lagaBaga ekx
mahInao baadx) kxqaanakx ifÜxr Acalaa AaOr sauroSa kxI AaOr laaOTtaa hOx,xtaao
sauroSa [sa pa`oma saMbaMQa kox baaoJa talao ga`sta hOx(Acalaa kxI BaavanaayaoM
hmaoSaa kxI Baa^Mita Da^MvaaDaola hOMx)àAaOr [kxtaalaIsavaoM AQyaaya maoM vah
plaoga saMk`ximata gaa^Mva kxao calaa jaataa hOx,xmaRtyau kxa AailaMgana
kxrnaox|
"xAaÙaa
kxaroinanaax" kxI saUi@tax maoM
baa[bala kxI yah paMi@tayaa^M ilaKaI ga[- hOMx: " palaTa laonaa maora hI
kxama hOx,xpa`Bau kxhtaa hO maOM hI badlaa laUMgaax" 113 | yao
paMi@tayaa^M AaOr samaUcaa {panyaasa ivaiBaÙa takxao-M kxao janma dotao rho hOM
114 | magar kxma sao kxma ekx saMBaaivata tak-x taao yah hO
ikxx,xTa^lsTa^ya kox ivacaar sao manauYya AaOr {sakox kxayaao-M kxa inaNa-ya
kxrnaax(pa`itaSaaoQa laonaa AaOróAqavaa {nakox kxayaa-nausaar {nhoM badlao maoM
donaax)koxvala savaao-cca nyaayaaQaISax([-Svarx) kox AaQaIna hO 115 |
jabaikx
Sarta\cand` [sa baata par jaÜaor dotao hOMx,xikx inaNa-ya kxrnaa AaOr ekx
dUsaro kxao Xamaa kxrnaa laaogaaoM kxa AiQakxar hOx| {panyaasa maoM [sakxI
sabasao pa`mauKa pa`va@taa hO maRNaalaàBaartaIya naarI kxa AadSa- 116 |
yah kxhnaa kxizna hO ikx yah mata ikxtanaa ikxnhIM saaMskRxitakx parMparaAaoM
sao pa`Baaivata hO ,xAaOr ikxtanaa
Sarta\cand` kxI ApanaI ivacaarQaara saox| kxarNa caaho kuxC BaI haox,x@yaa
yaha^M BaI Ta^lsTa^ya sao ekx tarh kxa ivavaad nahIM hO 117 ?
iTppaiNayaa^M
1.[sa
laoKa kox BaI kx[- Avataar hao caukox xhOMx: sana\ 1988 sao laokxr [sa ivaYaya
par maoro Anaokx laoKa pa`kxaiSata hao caukox hOMx AaOr kx[- AalaoKa pa`stauta
BaI hao cauko xhOMx| ifÜxr BaI ivaYaya samaapta nahIM huAa hOx,xAaOr {sa par
Aagao BaI saMSaaoQana ikxyaa jaayaogaax| ijasa r}saI maUla kxa yah ihndI
Anauvaad ikxyaa gayaa hO vah Alao@sao[-
saogao-yaoivaca sauKaaocaaova (1928 ─ 2000) kox smaRitaga`nqa kox ilayao ilaKaa gayaa qaa evama\
sana\ 2002 maoM pa`kxaiSata huAa |
2. Сухочёв А.С. Индийский роман. Изученность и перспективы изучения //
Проблемы индийского романа. Москва, 1974. (sauKaaocaaova A.sao. BaartaIya {panyaasa. AQyayana kxI isqaita AaOr
pairpa`oXya // BaartaIya {panyaasa kxI
samasyaae^M. maa^skxao, 1974).
3.do. sauKaaocaaova A.sao. {}par inaid-YT laoKa |
taqaa: Сухочёв А.С.
Развитие
прозы
на урду
до второй
половины
XIX
в. // Современная
индийская
проза.
Сборник
статей.
Москва,
1962 (sauKaaocaaova
A.sao. 19vaIM SataabdI kox {<araQa- takx {dU- gaV kxa ivakxasa // vata-maana BaartaIya gaV. laoKaàsaMga`h .
maa^skxao, 1962); Сухочёв А.С.
От дастана
к роману.
Из истории
художественной
прозы
урду
XIX
века.
Москва,
1971 (sauKaaocaaova
A.sao. dastaana sao {panyaasa takx. {dU- kox 19vaIM SataabdI kox
lailata gaV ko [itahasa kox baaro maoM.
maa^skxao, 1971)
4.do. (ivaSaoYata:)x: Сухочёв А.С.
Пьеса
Карела
Чапека
«Р.У.Р.» и роман
Кришана
Чандара
«Город
машин»
//
Литературы
Индии.
Москва,
1979 (kxarola
caapaokx kox naaTkx "R.U.R." kRxSana candr kxa {panyaasa "
maSaInaaoM kxa Sahrx"óóBaarta kox [itahasa. maa^skxao, 1979;
Сухочёв А.С.
Кришан
Чандар.
Москва,
1983, с.
186 – 189 (sauKaaocaaova A.sao.
kRxSana
candr. maa^skxao, 1983, paR. 186– 189).
5.
pa`stauta laoKa maoro Anya dao laoKaaoM ko xsaaqa imalakxr ek
x"xiT/paiTkxx"x(kxlaakRxitaà~ayaI) banaataa hOx jaao r}saI
{panyaasaaoM kox x"xsvar}pa kox Anausaar evama\ {nakox samaanax" rcao gayao dao Anya BaartaIya {panyaasaaoM
kxao samaipa-ta hOMx| pahlao laoKa maoM rivand`naaqa TOgaaor kox "Garo
baaihrox" kxI cacaa- kxI ga[- hOx,xjaao FÜyaaodaor daostaaoyaovskxI kox
"SaOtaanax" kox namaUnao par
AaQaairta hOx(do. [sa paustakx maoM : "xFÜyaaodaor daostaaoyaovskxI AaOr
rivand`naaqa TOgaaorx: ApanaI saMskRxitayaaoM kxI Kaaoja maoM rta
kxlaakxarx")x|xxdUsaro laoKa maoM AaQauinakx BaartaIya laoKakx ivak`xma
saoz kox paVatmakx {panyaasa "id gaaolDna gaoTx" par cacaa- kxI ga[-
hOx| {panyaasa maoM hI laoKakx kxhtaa hO ikx yah rcanaa Alao@saand` pauiSkxna
kox "yaovgaonaI Aaonaoiganax" kox namaUnao par ilaKaI ga[- hOx(do.
[sa paustakx maoM : " ivak`xma saoz kxa 'id gaaolDna gaoTxx' evama\
Alao@saand` paUiSkxna kxa ' yaovgaonaI Aaonaoiganax')|
6.
KÜaud Sabd «литературоведение» (=x"xsaaihtya
Saas~ax"x,xina:saMdoh jama-na Sabd Literaturwissenschaft kxa Anauvaadx)
hmaaro yaha^M baIsavaIM sadI kox dUsaro dSakx kox Anta maoM hIo Aistatva maoM
Aayaax|x[sa Sabd Wara pa`diSa-ta vaO&aainakx taqaa SaOXaiNakx Saas~a ekxàsaar
nahIM qaa AaOr vah Anaokx baataaoM kxao Bartaa AaOr iCpaataa qaax(kxBaI kxBaI
sarkxarI x"isawaMtaaoMx" kxI
caaOkxsa najÜar sao bacaataa BaI qaa)x,xijanhoM ABaI BaI Apanao
[itahasa&aaoM kxa [MtajÜaar hOx|
7.
{da. do. The
Novel in Modern India / Ed. by I. Bakhtiyar. Bombay ,
1964; The Novel in India. Its Birth and Developement / Ed. by T.W.Clark.
London,1970 AaOr [sa paustakx maoM pahlaa laoKa.
Anya
x"saaMskRxitakx x{tpaadaoMoMx" maoM paustakx
maud`Nax,xrolagaaDÜIx,pa`yaaogaatmakxxxiva&aanax,xivaSvaivaValayax,x
saMsadIyaxlaaokxtan~ax
[tyaaid kxa ijÜak`x ikxyaa jaa sakxtaa hOx| r}saI ivaWana paa. A. ga`Intsaor
kox SaaoQakxayaao-M maoM BaartaIya {panyaasa kox [itahasa kox baaro maoM ekx
iBaÙa raya hOxx(BaartaIya parMparaAaoM par jÜaaor idyaa gayaa hOx) | {da. do. Гринцер
П.А. Две эпохи романа Генезис романа в литературах Азии и Африки //
Национальные истоки жанра. Москва, 1980 ({panyaasa kox dao kxalaKaNDÜ, eiSayaa evama\ Af`xIkxa kox
saaihtyaaoM maoM {panyaasa kxI {tpai<aóóivaQaa kox raYT/Iya s~aaota.
maa^skxaox,x1980 ;
Гринцер П.А. «Кадамбари» Баны и поэтика санскритского романа // Бана. Кадамбари / Издание подготовил П.А. Гринцер. Москва. 1995 ( baaNa kxI kxadMbarI evama\ saMskRxta
{panyaasa kxa kxavyaSaas~aóóbaaNa. kxadmbarIó[sa AavaRita kxao taOyaar ikxyaa
qaa paa.A. ga`Intsaor naox,xmaa^skxaox,x1995).
8.
do.x [sa paustakx maoM pahlao laoKaxmaoM [sa ivaYaya par iTppaNaI|
9.do.
[sa paustakx maoM pahlao laoKa maoM [sa ivaYaya parx|
10.
do. {da. Brewster D. East-West passage. A
study in literary relationship. London,1954.
11.
"Толстой, ты доказал с терпением и талантом,
Что женщине не следует "гулять"
Ни с камер-юнкером, ни с флигель-адьютантом,
Когда она жена и мать".
(x"xTa^lsTa^yax,x
idKaa idyaa taUnao saba` AaOr
kuxSalataa saox,
ikx nahIM caaihyao AaOrta kxao
x"xGaUmanaax"
saMga ikxsaI k^xDoTàAfÜxsar yaa
eDÜjauTonT kox
Agar vah hO patnaI AaOr
maa^Mx"x|
(Nekrasov
, 1982 , p.172).
12.
do. {da.x: Чуковская Л. Записки
об Анне Ахматовой. 1938 – 1941. Т. 1. Москва, 1997, с. 25, 142 – 143 (caukxaovskxayaa laI. AaÙaa AKÜmaataaovaa kox baaro maoM
naaoT\sa. maa^skxao, 1997, paR. 25, 142 – 143).
13.
sana\ 1877 kxI x"xlaoKakx xkxI DayarIx" kox ekx AMSa kxa SaIYa-kx
yahI hOx:xx"x'AaÙaa kxaroinanaax' ekx ivaSaoYa mahtvapaUNa- taqyax"(Достоевский Ф.М. Дневник
писателя за 1977 год. Январь – Август // Достоевский Ф.М. Полное собрание сочинений в тридцати томах. Т. 25. Ленинград, 1983, с. 198 – 202 daostaaoyaovskxI Fyaao. ima. 'laoKakx kxI DayarIàsana\
1977, janavarIàAgastaóódaostaaoyaovskxI Fyaao. ima. sampaUNa- rcanaa saMga`hà30
KaNDÜaoM maoM. KaNDÜ 25. laoinanaga`ad, 1983x,xpaR.198à202).xAaQaI SataabdI paScaata\ qaa^masa maana nao ilaKaa ikx
x"xx'AaÙaa kxaroinanaax' kox Ad\Bauta gahna ivaSlaoYaNa kxa Ea`oya
daostaaoyaovskxI kxao jaataa hOx,xekx saUXmax,xsnaohBarI maImaaMsaa jaao
(gyaaotao kox)x x"xivalholma maOstaorx" kox baaro maoM iSalaor kxI
Baavaukxxà{<aojanaapaUNa- iTppaNaI kxI yaad idlaataI hOx"x(Манн
Т. Толстой
(К столетию со дня рождения) (1928) Т. Манн. Собрание сочинений в десяти томах. Т. 9. Москва, 1960, с. 623).(Mann T. Tolstoy (K stoletiyu
so dnya rozhdeniya) (1928) // Mann
T. Sobr. soch. v desyati tomakh. Tom devyatyi. M.1960.
14. daostaaoyaovskxI FÜyaao. ima. {}par
inaid-YT laoKax,xpaR.199à200.
15.
(Манн
Т. Толстой
(К столетию со дня рождения) (1928) Т. Манн. Собрание сочинений в десяти томах. Т. 9. Москва, 1960, с. 623).(Mann T. Tolstoy (K stoletiyu
so dnya rozhdeniya) (1928) // Mann
T. Sobr. soch. v desyati tomakh. Tom devyatyi. M.1960.
16. do. Nabokov V.
Lectures on Russian Literature. London,1983, p.
138, 146.
17.do. {da. Фридлендер
Г.М. Достоевский и Лев Толстой (Статья вторая) // Достоевский. Материалы и исследования. Т.3. Ленинград,
1978, с. 89 (if`xDlaONDÜr daostaaoyaovskxI AaOr laova Ta^lsTa^yax(laoKa
k`x.2)óódaostaaoyaovskxI. saamaga`I evama\ SaaoQakxaya-. KaNDÜ 3.
laoinanaga`adx,x1978x,xpaR.89. )x|
18. naabaaokxaova vlaa. {}par inaid-YT
laoKa, paR. 146.
19. yaha^M AaOr Aagao [sa laoKa maoM "AaÙaa kxaroinanaax" sao ilayao
gayao {wrNaaoM kox saaqa {panyaasa kox KaMD evama\ AQyaaya kxao dSaa-yaa gayaa
hOx| laoivana kox tak-x kox saMdBa- maoM ilayao gayao {wrNa kxa Aqa- AiQakx
saMkuxicata hOx| laoivana gaa^Mva kox Aaiqa-kx vyavahar kox baaro maoM
saaocataa hO AaOr yah vaa@ya kxhtaa hOx:xx"x....hmaaro yaha^M Abax,xjaba
yah saba (Aqaa-ta\ gaa^Mva kxa saamaaijakxàAaiqa-kx inamaa-Naàsao.sao.) {laT
paulaT hao caukxa hO AaOr {sao samaoTa jaa rha hOx"x(III , 26)|xmagar
hmax,xlaoinana kox Anausaarx,x[sa kxqana kxa vyaapakx xAqa- BaI inakxala
sakxtao hOMàxmaanaao yah kxqana
Alao@saand` II kox sauQaaraoM kox paScaata\ samaUcaI r}saI vyavasqaa kox
ilayao laagaU haotaa hOx|
20. do. {da.
Sen S. History
of Bengali Literature. New Delhi (Sahitya Akademi) , 1960; Zbavitel
D. Bengali Literature (A History of Indian Literature / Ed.
by Jan Gonda. Vol.IX. Fasc.3). Wiesbaden, 1976.
21.
{ÙaIsavaIM SataabdI takx AiQakxaMSa Anya na[- BaartaIya BaaYaaAaoM kxI hI
Baa^Mita baMgaalaI maoM BaI gaV kxa Aistatva lagaBaga nahIM qaax|
22.
do. [sa paustakx maoM pahlaa laoKax|
23.
baMgaalaI pairisqaita kxI ekx AaOr ivaSaoYataa hOx(ijasakxI samaanataa diXaNa
eiSayaa kox kuxC Anya BaagaaoM maoM BaI paa[- jaataI hO) Aqaa-ta\àsamaaja kxa
dao Qaaima-kx GaTkxaoMàihndU AaOr mausalamaanaàmaoM ivaBaajana | {ÙaIsavaIM SataabdI kxa
yaUraopaIkRxta 'eilaTx' vaga- mauKyata: baMgaalaIàihnduAaoM sao banaa qaax|
mausalamaanax,xijanasao AMgao`jÜaaoM nao baMgaala kxI sa<aa CInaI
qaIx,xApanaI parMparaAaoM maoM isamaTo rho AaOr x"xkÜxaifÜxraoMx" kxI
saMskRxita kxao Apanaanao sao parhojÜa kxrtao rhox|xkxafÜxI AMtarala kox baad
baMgaalaI mausalamaanaaoM kxao yah kxmaI paUrI kxrnaI paDÜIàyah BaI baMgaalaI
àihnduAaoM sao {nakox saMGaYa- kxa ekx kxarNa hOx| [sakxI pairNaita hu[- (sana\
1947 maoM) paUvaI- paaikxstaana kox inamaa-Na maoMx,xjaao sana\ 1971 maoM ekx
svatan~a raYT/x,xbaaMglaa doSax,xbanaax,xijasamaoM bahutaayata sao baMgaalaI
mausalamaana rhtao hOMx| magar Sarta\cand` kox "gaRh dahx" maoM ijÜak`x hO kxÜrIba kÜxrIba isafÜ-x
baMgaalaI ihnduAaoM kxa AaOr ihndUàmausalamaanaaoM kox baIca kox saMbaMQa kxI
samasyaaAaoM kxao vaakÜx[- maoM CuAa nahIM gayaa hOx|
24.do.
История русского романа. Т. 1. Москва – Ленинград, 1962 (r}saI {panyaasa kxa [itahasa. KaND 1. maa^Mskxao –
laoinanaga`ad, 1962).
25.
do. {}par [saI laoKa maoM iTppaNaI k`x.7x|
26.
{nhoM kxiva kox r}pa maoM hI sana\ 1913 maoM saaihtya kxa naaobaola paurskxar
pa`dana ikxyaa gayaa qaax|
27.
[sa x"xbaajÜaarx" maoM ifÜxlahala
{na BaartaIyax(yaa BaartaIya maUla koxx) laoKakxaoM kxao saba sao baDÜI
xsafÜxlataa pa`apta hO jaao AMga`ojÜaI maoM ilaKatao hOMx|
28.
sana\ 1960 kox dSakx kox AarMBa maoM ko.x Aar. Ea`Iinavaasa AyyaMgaar nao duKa
kox saaqa kxha qaa : "xhmaaro yaha^M mahana bauiw kox laaoga {panyaasakxar
kxma hI haotao hOM.....hmaaro yaha^M Aba takx Apanaa Ta^lsaTa^ya yaa Apanaa
daostaaoyaovskxI nahIM hOx,xmagar vao haoMgao jÜar}rx| hma hmaoSaa kxh sakxtao
hOM....ikx hmaarI savaao-<ama {palaibQayaa^M BaivaYya maoM haonao vaalaI
hOMx"x[The
Novel in Modern India / Ed. by I. Bakhtiyar. Bombay ,
1964, p. 10 - 24]. sana\ 1980 kox
dSakx kox AarMBa maoM kRxYNaa kRxpalaanaI nao ilaKaa qaax:xx".......Baarta
maoM ABaI takx Apanaa daostaaoyaovskxI paOda nahIM huAax,xna hI ABaI takx huAa
hO Apanaa iDkoxnsaxx((Kripalani K. Literature of Modern India. A
panoramic glimpse. New Delhi , 1982, p, 83)x|
baIsavaIM SataabdI maoM rivand`naaqa T^gaaor kox paScaata\x(ijanhoM sana\ 1913
maoM kxiva kox r}pa maoM naaobaola paurskxar imalaa qaa) ekx BaI BaartaIya
laoKakx naaobaola saaihtyakxar nahIM banaax|êmagar sana\ 2001 maoM (vaosT) [MiDyana maUla kox iba`iTSa laoKak
vaI. esa. naayapaala kxao saaihtya kxa naaobaola paurskxar pa`apta huAaë|
29.
The
Novel in Modern India / Ed. by I. Bakhtiyar.Bombay,
1964,p.2.
30.
Saayad x"xAvasqaaAaoM " kox sqaana par ikxsaI pa`ik`xyaa kxI
QaaraAaoM yaa ivaimaitayaaoMM kox baaro maoM kxhnaa jÜyaada {icata haotaax|
kox. Aar. Ea`Iinavaasa AyyaMgaar Wara ivaBaaijata x"xAvasqaaAaoMx"
kox baIca kxao[- ibanaaSata- saamaiyakx yaa sampaUNa- gauNaatmakx saImaae^M
nahIM hOMx(ivaiBaÙa saaihtyaaoM maoM x"xAvasqaaAaoMx" kxa k`xma iBaÙa
BaI hao sakxtaa hOx)x| KaÜasakxr x"xAnauvaadaoM AaOr r}paantarNaaoMx"
taqaa x"xmaaOilakx {panyaasaaoMx" kox baIca Baod kxrnaa baDÜa
mauiSkxla hOx| Saayad [sao iva. kRx. gaaokxakx kox Anausaar x"xAnauvaadaoMx,xnakÜxlaaoM
AaOr maaOilakx rcanaaAaoM kxI itahrI pa`ik`xyaax" (“the three-fold
process of translation, imitation and original creation”) kxhnaa AiQakx {icata haogaax"x(Gokak V.K. Introduction // Literatures in Modern Indian Languages. A
series of broadcasts from All India Radio / Ed. by V.K. Gokak. Delhi, 1957, p.28)x|
31.
Петруничева З.Н. Влияние английской прозы на роман телугу // Проблемы индийского романа. Москва, 1974, с. 197
– 198 (pao~aUinacaovaa ijaÜ. ina. taolaugau {panyaasa
par AMga`ojaÜI gaV kxa pa`Baavaóó BaartaIya {panyaasa kxI samasyaae^M.
maa^skxaox,1974x,xpaR. 197à198)x|
32.
Сухочёв А.С. От дастана
к роману…,
с. 118 (или дать ссылку только
на хинди:
sauKaaocaaova A.sao. dastaana sao {panyaasa takx…, paR. 118?). A. sao. sauKaaocaaova kox Anausaar x"xnajÜaIr Ahmad Do kxI
rcanaa kox svaOr Anauvaad yaa r}paantarNa kxI Aaor nahIM Jaukxtaox,xjaao
AMga`ojÜaI saaihtya sao saMpakxaoM-M kxI AarMiBakx Avasqaa kxI ivaSaoYataa
qaIx| koxvala paa~aaoM kxI vyavasqaa yaa {nakxI isqaita hI Do kxI rcanaa kxI
yaad idlaataI hO (vahIM,xpaR.119)x| tau. kxroM Aagao [sa laoKa maoM "AaÙaa
kxaroinanaax" AaOr "gaRh
dahx" kox taulanaatmakx ivaSlaoYaNa
saox|
qaa^masa
Do (1748à1789) r}saao kox AnauyaayaI qaox(jaOsao ikx bahutaaMSa maoM laova
Ta^lsTa^ya BaI qao)x| koximba`ja kox AMga`ojÜaI saaihtya kox saMiXapta
[itahasa maoM {nakox baaro maoM yao
paMi@tayaa^M ilaKaI ga[- hOM : "xr}saao kox savaa-iQakx pa`isaw iSaYya
qao...sanakxI qaa^masa Dox| kxhtao hOM ikx f`ÜaMsa maoM r}saao k`xainta
laayaox,xAaOr [MglaOND maoMà"xsaOMDfÜxaoD- AaOr maoT-nax"x| Do kxI
yah pa`isaw rcanaax(1783à1789) Aba ekx majÜaakx kox r}pa maoM doKaI jaataI
hOx,xmagar jaao paazkx GaRiNata imasTr baalaao- kxao bada-Sta kxr sakxtaa
hOx,x{sao [sa ikxtaaba maoM kxafÜxI saundrtaa najÜar AayaogaIx"x((Sampson G.
The Concise Cambridge History of English Literature. 2nd ed. London, 1965 (1961), p. 618) .
33.
Новикова В.А. Бонкимчондро
Чоттопаддхай. Жизнь и творчество. Ленинград, 1969, (naaoivakxaovaax, baMikxmacand` caÕaopaaQyaaya.
jaIvana evama\ kRxitatva. laoinanaga`adx,x1969)x|tau.
najÜaIr Ahmad kox "xfÜxsaanaaàeàmaubtalaax" kox xnaayakx kox baaro
maoM A. sao. sauKaaocaaova kxI iTppaNaIx:x"xmaubtalaa kxa ikxrdar
AMga`ojÜaI laoKakx jaa^na banyana (1628à1688) kxI rcanaaAaoMx,xivaSaoYakxr
"Life and Death of Mr. Badman " (1680) sao saIQao pa`Baaivata
hOx|x" (sauKaaocaaova A.sao. dastaana sao {panyaasa takx…, paR. 126)
34. do. Indian Literature /
Ed. by Dr. Nagendra. Agra, 1959.
35.do. {da. Западова Е.А.
Роль переделок в современной бирманской литературе //
Теоретические проблемы восточных литератур. Москва, 1969 (jÜaapaadaovaa yao.A. AaQauinakx
bamaI- saaihtya maoM r}paantarNaaoM kxI BaUimakxaóópaUvaI- saaihtyaaoM kxI
saOwaintakx samasyaae^M. maa^skxaox,x1969).
jaOsaa
ikx A. sao.sauKaaocaaova nao idKaayaa hOx,x"xr}paantarNax" BaartaIya
saaihtyaaoM kxI paUNa- x"xivakxisatax" Avasqaa maoM BaI rcao jaa
sakxtao qaox| {dU- kox pa`isaw laoKakx kRxYNa candrx(1913à1977) nao sana\ 1971
maoM x"maSaInaaoM kxa Sahrx"
{panyaasa pa`kxaiSata ikxyaa jaao pa`isaw caokx laoKakx kxarola caapaokx
kox naaTkx " R.U.R." kxa r}paantarNa hOx(do. {}par [saI laoKa
maoM iTppaNaI k`x.4).
36.
Chandu
Menon O. Indulekha. A novel from Malabar / Tr. into English by W. Dumergue. Calicut , 1965 (First Printed 1890), p.
i-xxv; The Novel in India. Its Birth and Development / Ed. by
T.W.Clark. London,1970, pp. 208-217 AaOr [sa paustakx kxa pahlaa
laoKax|
37.
Aar. eSaor ilaKatao hOM ikx daonaaoM {panyaasaaoM maoM x" maUla r}pa sao basa
[tanaI samaanataa hO ikx daonaaoMàpao`ma kxhainayaa^M (love stories)àtaIva`
AavaogaaoM kxa vaNa-na hOMx| magar candU maonana kxao iDjÜa`a[laI kxa ivaYaya
{zanao kxa daoYaI nahIM zhrayaa jaa sakxtaax| x"Henrietta Temple" àpao`ma
kxhanaI hOx,xisafÜ-x pa`oma kxhanaI AaOr kxafÜxI saIQaI saaQaI hOx|
"[ndulaoKaax" maoM saamaaijakx Aalaaocanaa kxao kxafÜxI mahtvapaUNa-
sqaana pa`apta hOx" (Asher R.E. Three Novelists of Kerala // The Novel
in India. Its Birth and Development / Ed. by T.W.Clark. London,1970, p.209).tau. hmaaro laoKa maoM Aagao "AaÙaa kxaroinanaax"
AaOr "gaRh dahx" kxI taulanaa saox|
38.
Брюсов В.Я. Пушкин-мастер //
Брюсов В.Я. Собрание сочинений в семи томах. Т. 7. Москва,
1975, с. 165 – 166 (bya`Usaaova
vaa.yaa. paUiSkxnaàkxlaakxaróóbya`Usaaova vaa. yaa. saMkxilata
rcanaae^M saata KaNDÜaoM maoMx,xKaNDÜx,maa^skxaox,x1975x,xpaR. 165à166)x|
39.Лурье С. Ирония и судьба (Заметки о «Капитанской дочке» Пушкина //
журнал «Аврора», 1978, №6, с. 65 – 75(laUya-o
sa.
Baagya
AaOr ivaDmbanaax(paUiSkxna kox "kxptaana kxI baoTIx" kox baaro maoM
iTppaiNayaa^M óópai~akxa "Ava`aorax"x,x1978x,xAMkxx6x,xpaR. 65à75)x|
40. laUya-o
sa. {}par inaid-YT
laoKa, paR. 75 |
saaihtya kox [itahasa sao ekx samaana GaTnaa
laIijayaox|{parao@ta baMikxmacand` nao baMgaalaI BaaYaa maoM Apanaa pahlaa
{panyaasa pa`kxaiSata ikxyaa sana\ 1865 maoMx| yah ekx eoitahaisakx {panyaasa qaax(GaTnaayaoM
maugaÜla saama`ajya kox daOr maoM GaiTta haotaI hOMx)x,xijasakxa naama qaa
"dugao-Sa naindnaIx"x| laoKakx kox samakxalaIna AalaaocakxaoM nao [sa
{panyaasa kox kxqaanakx kox kuxC AMSaaoM kxI vaa^lTr skxa^T kox "Ivanhoe"
sao samaanataa idKaa[- hOx(ha^Mlaaikx svayaM baMikxmacand` nao kxha ikx Apanao
{panyaasa kxI rcanaa kxrnao takx {nhaoMnao "Ivanhoe" paZÜa nahIM qaa) [do. The Novel in
India. Its Birth and Developement. Ed. by T.W.Clark. London, 1970 , p. 63)]|xmagar AaQauinakx
jama-na Baartaivad\ vaaltaor r]baona kxaoxBaIx, "dugao-Sa naindnaIx"
par "Ivanhoe" kxa pa`Baava najÜar Aayaax" [do. Ruben W.
Indische Romane. Eine ideologische Untersuchung. Band I. Berlin,1964
, pp. 61-68(r]baona va. BaartaIya {panyaasa. ekx
ivacaarQaaratmakx ivaSlaoYaNa. KaND 1. baila-na, 1964, paR. 61 - 68)x|
41. do.
Вильмонт Н. Достоевский и Шиллер. Заметки русского германиста. Москва, 1984, с. 43 (ivalamaaonta
ina.
daostaaoyaovskxI
AaOr
iSallaorx. r}saI jama-naivad\ kxI iTppaiNayaa^Mx,xmaa^skxaox,x1984x,xpaR. 43) .
AaOr [saI saMdBa- maoM do. Passage C.E. Dostoevsky the
Adapter. A Study in Dostoevsky's Use of the Tales of Hoffmann. Chapel Hill,
1954.
42. ivalamaaonta ina. {}par
inaid-YT paustakxx,xpaR. 53 taqaa 54x|
43. ca^TjaI- baMgaalaI ba`aÓNa x"x{panaamax" caÕaopaaQyaaya
kxa saMiXapta r}pa hOx,xijasao A@sar AMga`ojÜaI laoKana maoM pa`yaaoga ikxyaa
jaataa hOx|
44.
Sarta\cand` kxa janma {saI vaYa- huAax,xjaba AaÙaa kxaroinanaa kxI maRtyau hu[-
qaIx| vlaadIimar naabaaokxaova kox Anausaar AaÙaa kxI maRtyau 1876 kxI ma[- kox
maQya maoM hu[- [ do. Nabokov V. Lectures on Russian Literature.
London, 1983,p.182-183) x| Sarta\cand` kxa janma {saI saala isatambar
kox maQya maoM huAax| yah maalaUma kxrnaa idlacaspa haotaa ikx @yaa svayaM
Sarta\cand` nao [sa saMyaaoga par gaÜaOr ikxyaa?
45.xdo.
Kabir
H.
Saratchandra
Chatterji. Bombay , 1942; Madan I.N. Saratchandra
Chatterjee. His mind and art. Lahore , 1944; Naravane V.S. Sarat
Chandra Chatterji. An Introduction to his Life and Work. Delhi a.o. ,
1976; Sengupta S.C. Saratchandra. Man and Artist. New Delhi
(Sahitya Akademi) , 1982 (1975). saaqa
hI do. The Golden Book of Saratchandra. A Centenary Commemoration
Volume. Calcutta, 1977.
jaÜaihr hO ikx xx"xbaMgaalaI
saaihtya kox [itahasax" kox ikxsaI BaI saMskxrNa maoM Sarta\cand` kxao
kxma sao kxma kuxC AnaucCodx(yaid paRYz nahIM taao) AvaSya samaipa-ta haoMgaox|
46.
jaIvanaIkxaraoM kxa kxhnaa hO ikx [saI gaa^Mva maoM 18vaIM sadI kox sava-Ea`oYz
baMgaalaI kxiva xBarta\cand` ra^yax(maR. 1760) kxa janma huAa qaax|
47.
sau. saonagaupta ilaKatao hOMx,xx"xSarta\cand` nao doKaa ikx ikxsa pa`kxar
ivaSaala ihndU saMyau@ta pairvaar kox kxaya-kxlaapa calatao hOMx,xAaOr vao
pahlao eosao baDÜo {panyaasakxar qao ijanhaoMnao eosao pairvaar kxa vaNa-na
ikxyaaà{sakox {laJanaBaro irStaaoMx,xi@laYT kxaya-pa`NaalaI AaOr Ainava-canaIya
saaOhad`- kxax( Sengupta S.C. Op. cit., p. 9)x|
48.
Sengupta
S.C. Op.
cit., p. 10 – 13.
49.
laoKakx kox CaoTo Baa[- (ijanakxa laaOikxkx naama pa`BaaYa cand` qaa)
ramakRxYNa imaSana maoM calao gayao AaOr vaastava maoM vaodanand kox naama sao
sanyaasaI bana gayaox(Sengupta S.C. Op. cit., p. 9)|
50.
[sa baata maoM Sarta\cand` kxI ma^i@sama gaaokxI- sao kuxC samaanataa doKaI jaa
sakxtaI hOx,xjaaox,xjaOsaa ikx sava-ivaidta hOx,xlagaBaga [saI kxalaKaNDÜ maoM
r}sa maoM paOdla BaTkx rho qaox|
51.
sana\ 1935 takx bamaa- iba`iTSa AiQakRxta Baarta kox Baaga kox r}pa maoM rhax|
20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM baMgaalaI ihndUx,xAtyaiQakx yaUraopaIkRxta
dosaI samaUhaoM maoM sao ekx haonao kox kxarNax,xspaYTta: bamaa- kox
x"x{painavaoSaIya pa`Saasanax" evama\ SahrI x"maQyama
vaga-x" kxa ekx baDÜa ihssaa qaox|
52.
Sengupta
S.C. Op.
cit., p. 15.
53.
[sa AMga`ojÜaI laoiKakxa kox baaro maoM Aagao doiKayaox| yaha^M r}saI paazkx kox ilayao ivaica~a pa`taIta hao
rho mahana r}saI laoKakx Ta^lsTa^ya kox AaOrx,xlagaBaga hmaaro ilayao ABaI
Anajaana ,xma^DÜma vauD kox x"xpaDÜaosaIpanax" par hI Qyaana doMgaox|
[sana\ 2005 maoM hI mauJao pataa lagaa ikx KaÜud
Ta^lsTa^ya
ma^DÜma vauD kox {panyaasa SaaOkx sao paZtao qao AaOr yaasnaayaa
paaolyaanaa kox paustakxalaya maoM [sa
laoiKakxa kxI Aaz paustakoMx hOM | ikxntau Aaja kox r}sa maoM ma^DÜma vauD
sacamauca A&aata hO |]
54. Naravane V.S.
Op.cit., p. 23.
55.
Sengupta S.C. Op. cit., p. 13.
56. "The Concise Cambridge History
of English Literature" maoM ma^Dma honrI vauD par DoZÜ paMi@ta
ilaKaI ga[- hOx,xijasamaoM {nakox naama kox saaqa saaqa {saI {panyaasa kox
"xAtyanta laaokxipa`ya" (“immensely popular”) haonao kxa ijÜak`x hOx
(Sampson G. The Concise Cambridge History of English Literature.
2nd ed. London, 1965 (1961), p.797).
57.
r}saI Anauvaad sana\ 1886 maoM pa`kxaiSata huAa |[sa sao paUva- [sa laoiKakxa
kox kxma sao kxma dao AaOr {panyaasaaoM kox r}saI Anauvaad pa`kxaiSata hao
caukox qaox| saaoivayata kxala maoM na taao
"[-sTàilanax"
kox [sa Anauvaad kxax,xna hI elaona vauD kxI Anya rcanaaAaoM kxa (pauna:)
pa`kxaSana ikxyaa gayaax| "[-sTàilanax" kox Anauvaad kxa pauna:
pa`kxaSana sana\ 1996 maoM kuxsk-x maoM ikxyaa gayaax|
58.
kR.xkRxpalaanaI Sarta\cand` kxa Anya pa`itaiYzta BaartaIya saaihtyakxaraoM sao maukÜxabalaa
kxrtao hue kxhtao hOMMà"x{na taqaakxiqata AaQauinakx @laaisakxla
laoKakxaoM kxI pa`caurtaa hOx,xijanhaoMnao Apanao kxqaanakx skxa^T Aqavaa
iDkoxnsa saox,xHyaUgaao Aqavaa baljÜaakx sao ilayaox(ma^DÜma hOnrI vauDÜ kox
"[-sTàilanax" kxao BaI
BaartaIya saaihtya kxI @laaisakxla rcanaa kox r}pa maoM nava jaIvana pa`apta
huAa)...."x((Kripalani K. Literature of Modern India. A
panoramic glimpse. New Delhi, 1982. p. 85)
|
59.
hao sakxtaa hO ikx yah CÔ naama haox| tau. {sakox baaro maoM "The Concise
Cambridge History of English Literature" maoM ilaKaI iTppaNaIx: x"
jaha^M takx ma^rI kxa^rolaxx(imaina
ma@koxya [Minnie Mackay]x) kxa saMbaMQa hOx,xtaao {sakxa {llaoKa isafÜ-x
[sailayao ikxyaa jaataa hO ikx vah ekx pa`SaMsanaIya pa`maaNa hO {sa kxala
KaMDÜ kox baaro maoMx,xijasamaoM {da<a ivaYayaaoM kxa ica~aNa AiSaiXata
laoKakxaoM Wara AiSaiXata paazkxaoM kox ilayao ikxyaa jaataa qaax"x(Sampson
G.Op.cit.,p,803).
60.
r}saI maoM hma "roman"(=novel) taqaa "povest' " maoM Baod
kxrtao hOMx,xijasao ek ivaiSaYTx(paRqakx) saaihityakx ivaQaa maanaa jaataa
hOx,xAaOr jaao laGau kxqaa evama\ {panyaasa kox baIca kxI caIjaÜ haotaI hOx|
vah ijasao hma x"xpaaovaostax" kxhtao hOM ,Baarta maoM
"{panyaasax" hI kxha jaataa hO ,xspaYTIkxrNa kox ilayao {sao "laGau
{panyaasa" kxh idyaa jaataa hOx|
61.
do. Комаров Э.Н. Шоротчондро Чоттопаддхай: идеи и образы // Чоттопаддхай
Ш. Сожженный дом. Повести и романы / Перевод
с бенгальского. Москва, 1971, с. 3.
(kxaomaaraova e.na. Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya : ivacaar AaOr ibaMba // caÕaopaaQyaaya Sa.
"jalaa huAa Gar". laGau
{panyaasa AaOr {panyaasa / baMaglaa sao Anauvaad. maa^Mskxao, 1971, paR. 3). ivaQavaaAaoM kxI
dSaax AaOrx,xAMSata:x,x{nakox paunaiva-vaah kxI saMBaavanaax(jaao paarMpairkx
,xr}iZÜvaadI ihndU Qama- kox ilayao ivacaarNaIya nahIM hOx)x,xyao jaOsaa ikx
sava- ivaidta hOx,19vaIM AaOr 20vaIM SataabdI maoM BaI BaartaIya saamaaijakx
ivacaarQaara kox sammauKa xkuxC eosao naajÜaukx AaOr jvalanta pa`Sna
qaox,xijana par taIva` pa`itaik`xyaae^M vya@ta kxI jaataI qaIMx|
62.
Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kox saMga`h maoMx,xjaao 1950 kox dSakx maoM
kxlakx<aa maoM pa`kxaiSata huAax(AaOr 60 kox dSakx maoM pauna:
pa`kxaiSatax)x,xtaorh maaoTo maaoTo KaNDÜ hOMx|
63.
marazI vaI. esa. narvaNao naox(hlkxa saa {laahnaa dotao hue?) ilaKaa
hOx:xx"xSarta\cand` kox ivaSva maoM isafÜ-x baMgaalaI rhtao hOMx| vah
koxvala baMgaalaI pairvaaraoM kox jaIvana kxa vaNa-na kxrtao hOMx| yah baata
nahIM hO ikx {nakox mana maoM Baarta kox Anya BaagaaoM maoM rhnao vaalaaoM kox
pa`ita kxao[- paUvaa-ga`h qaox| {nakxI raYT/Iyataax(yaha^M samaUcaI BaartaIya
raYT/Iyataa sao taatpaya- hOàsao.sao.) saBaI saMdohaoM sao paro hOx| gaÜOr
baMgaailayaaoM kox baaro maoM {nakxI iTppaiNayaaoM maoM kxao[- AaoCapana BaI
nahIM hOx| magar {nakxI r]ica kxa dayara isafÜ- baMgaala AaOr baMgaala sao
baahr basao baMgaailayaaoM takx hI saIimata qaax" (Naravane V.S. Op.cit.,p.
12-13)x|
64.
Sengupta S.C. Op.cit.,p.1.
65.
{dahrNa kox taaOr par vaI. esa. narvaNao ilaKatao hOM ikx
rivand`naaqaàihmaalaya hOMx,xAaOr Sarta\cand`àivanQyaacala (Naravane V.S. Op.cit.p.,
ix).
66.xtau.
kR. kRxpalaanaI kox kxqana saox: x"xSarta\cand` caÕaopaaQyaaya kxao jaOsaI
baMgaala maoM laaokxipa`yataa pa`apta hu[-x,xvaOsaI hI baMgaala sao baahr BaI
imalaIx,xkxBaI kxBaI taao yah TOgaaor kxI laaokxipa`yataa sao BaI baZÜ jaayaa
kxrtaIx"x(Kripalani K. Op.cit.p. 81)x|
67.
Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kox Anya BaartaIya BaaYaaAaoM maoM (AaOr AMga`ojÜaI
maoM BaIx;xyah BaI kxh sakxtao hOM ikx x"xAMga`ojÜaI saihtax"x,
@yaaoMikx AMga`ojaÜI Aajakxala BaartaIya BaaYaaAaoM maoM sao ekx hOx)
AnauvaadaoM kxI x"ivaiSaYz saMdBa-ga`nqa saUcaIx" do. {da. saonagauptaa kxI paustakx maoMx(Sengupta
S.C. Op.cit., p. 98-110)x|[sa saUcaI kox Anausaarx,xSarta\cand` kxI
rcanaae^M baarh BaartaIya BaaYaaAaoMx(AMga`ojÜaI kox Aitair@ta) AnaUidta kxI
ga[- hOMx: Asaimayaax,xgaujarataIx,xihndIx,xkxÙaDÜx,xmarazIx,xmalayaalamax,
x{iDÜyaax,xpaMjaabaIx,xisaMQaIx,xtaimalax,xtaolaugau AaOr {dU-x| tau.
AMga`ojÜaI Baarta\ivad raonaalD sTuAT- maOkxga`Ogaaor kxI iTppaNaI saox:
x"x{nakox (Sarta\cand` koxàsao.sao.) ivaYaya AaOr pairvaoSax,xpaUrI tarh
baMgaalaI haotao hue BaIx,xkoxvala baMgaalaI nahIM qaox,xbailkx paUro Baarta
kox =dya kox inakxT qaox;xAaOr {nakxI baohtarIna rcanaayaoM na koxvala baMgaala
kxI hOMx,xbailkxàAnauvaadaoM kxI badaOlataàBaartaIya saaihityakx Qaraohr kxa
ekx ihssaa bana ga[- hOMx"x[(McGregor R.S. Saratchandra's
Pandit Masai // JAOS (Journal of American Oriental Society), 1976 , p.,
342)].
68.
Chatterji
S.K.
Languages
and Literatures of Modern India. Calcutta , 1963, p. 188.
69.tau.
vaI. esa. narvaNao kox SabdaoM saox,xijanasao vah ApanaI paustakx samaapta
kxrtao hOMx:x "xbaMgaala kxao inaScaya hI {na par gava- hOx| magar vao
paUro Baarta kox hOMx| AaOr {nakxI kuxC rcanaaAaoM maoM taao [tanaI mahana
ivaSaoYataae^M hOMx,xikx {nhoM ivaSva saaihtya kox smaarkxaoM maoM sqaana idlaae^Mx"x(Naravane
V.S. Op.cit. p.178.)
saaqa
hI tau. saupa`isaw ihndI laoKakx jaOnaond` kuxmaar kxI iTppaNaI
saox:xx"xvahx(Sarta\cand`àsao.sao.) Baarta kox baahr {tanao laaokxipa`ya
nahIM hOMx| magar mauJao yaad hO ikx maoro ivadoSa Ba`maNa kox daOrana maOMnao
{nhoM ivaSva saaihtya maoM daostaaoyaovskxI AaOr Ta^lsTa^ya kox baad rKa
idyaax"x(The Golden Book of Saratchandra, p.51).
70.
do. Sengupta S.C. Op.cit.,p. 98-110 | yah {laaoKanaIya hO ikx
Sarta\cand` kox ekx laGau {panyaasa kxa AMga`ojÜaI Anauvaad saupa`isaw Arivand
GaaoYa kox sampaadna maoM pa`kxaiSata huAa qaax,xrivand`naaqa T^gaaor Wara [sa
paustakx kxI BaUimakxa ilaKaI ga[- qaIx,xjaao Apanao saaihityakx Anauja kxI
rcanaaAaoM kox bahuta baDÜo pa`SaMsakx qaox(do. Chatterji
S. The Deliverance [Niskrti]. A Novelette / Tr. from
the original Bengali by Dilip Kumar Roy, rev. by Sri Aurobindo , with a preface
by Rabindranath Tagore. Bombay, 1944.)x|
71.
Sarta\cand` kxI kx[- rcanaaAaoM kox r}saI Anauvaad sana\ 1951x AaOr 1971 kox
baIca pa`kxaiSata hue ;x{panyaasa "gaRh dahx" kxa Anauvaad r}saI sao ilaqauAainayana BaaYaa
maoM BaI ikxyaa gayaax(do. Cotopadhajus S. Sudegintinamai.
[Romanas. Is rusi k. verte M. Subataviciene].Vilnius, 1961)x|xmagar yao pa`kxaSanax,xjÜaaihr hOx,xbaMgaalaI laoKakx kxI
r}saI paazkx vaga- kox baIca {tanaI laaokxipa`yataax(Aqavaa Alaaokxipa`yataax)
nahIM dSaa-taox,xijatanaI ikx saaoivayata pa`kxaSana gaRhaoM taqaa x" {cca
saMsqaaAaoMx" kxI rajanaIita kxaox| AaOr yah BaI ivaSaoYa hO ikx
saaoivayata saMGa kox AMitama baIsa vaYaao-M maoM Sarta\cand` kxI ekx BaI
rcanaa kxa r}saI Anauvaad pa`kxaiSata nahIM huAax| @yaa saaoivayata {paranta
kxala maoM hmaaro yaha^M Sarta\cand` kox Anauvaad pa`kxaiSata haoMgaox? êjahaM takx mauJao
maalaUma hO, Aba takx, sana\ 2005 takx, r}saI BaaYaa maoM Sarta\cand kxI kxao[-
AaOr paustakx nahIM inakxlaI hOë|
72.
Kripalani
K.
Op.cit.,
p. 81. tau. Sen S. History of Bengali Literature. New
Delhi (Sahitya Akademi), 1960, pp. 344-346.| kRx.
kRxpalaanaI kxa vyaMgya maanaao yah AaSaya rKataa hO ikx Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM
kxao Aama janataa kox CaoTo maaoTo saaihtya kxI Ea`oNaI maoM rKaa jaa sakxtaa
hOx| magar maoro Avalaaokxna sao yah pa`taIta huAa ikx AaQauinakx
baMgaailayaaoM maoM Sarta\cand` ko
{panyaasa {cca saMskRxita kox laaoga BaI paZÜtao hOMx|
73.Zbavitel D. Bengali Literature (A
History of Bengali Literature / ed. by Jan Gonda. Vol.IX. Fasc. 3).
Wiesbaden, 1976, p. 281.
74.Kazi Abdul Wadud. Bengali
Literature // Contemporary Indian Literature. A Symposium. 2nd ed. ,
revised and enlarged. New Delhi (Sahitya Akademi) , 1959, p., 25.
75.do.
Naravane V.S., Op.cit., p. 40 ; Sengupta
S.C. Op. cit., p. 68
76. laoKakx kxI ApanaI raya sao sahmata haotao hue sau.
saonagauptaa Sarta\cand` kxI [sa rcanaa kxao x"xivaSva kox mahanatama
{panyaasaaoM maoM sao ekxx" kxI saM&aa dotao hOM (Sengupta , Op.cit.,p.68)
.AMga`ojÜaI Anauvaad maoM [sa {panyaasa kxa SaIYa-kx hO
"The Fire" ("AignakxaND"Ü) (do. [Chattopadhyaya
S.C.] The Fire. A novel by Sarat Chandra
Chattopadhyaya / Tr. from the original novel Grihadaha by Sachindra Lal
Ghosh. Calcutta , 1964)x|x57. Anauvaadkx sau. GaaoYa ApanaI saMiXapta BaUimakxa maoM
ilaKatao hOM ikx [sa rcanaa kxao x"xAnaokx vyai@ta Sarta\cand` kxa
savaao-tkRxYT {panyaasa maanatao hOMx" (Ibid., p.i).
77.
Литературное наследство. Том 75
(в
двух книгах). Толстой
и зарубежный мир. Книга 1. Mосква, 1975, с.
252 (
saaihityakx Qaraohr. KaNDÜ 75 (dao BaagaaoM maoM) " Ta^lsTa^ya AaOr
ivadoSaI jagatax" Baaga 1. maa^skxaox,x1975x,xpaR. 252x|
78.vaastava
maoM janavarI 1917 sao janavarI 1920 takx {panyaasa kxlakx<aa kxI pai~akxa
x"xBaartavaYa-x" maoM Cpataa rha ,xAaOr maaca- 1920 maoM paustakx
r}pa maoM pa`kxaiSata huAax(do.x: Śarat-sāhitya-sangraha. Saptama sambhāra. [Collected Works of Sharatchandra. Vol.
7.]
Calcutta, 1362 B.S. (=1955A.D.), p.
417)| tau. "AaÙaa kxaroinanaax" kox pa`kxaSana kox
[itahasa saox: sana\ 1875à1877 takx pai~akxa "Russki Vestnik" ("r}saI
dUta") maoM x,xsana\ 1878 maoM àpaustakx r}pa maoMx| yah Qyaana rKanaa
haogaa ikx {. jaaoSaI kox BaaYaNa kxa AalaoKa r}saI Anauvaad maoM pa`kxaiSata
huAa hOx,xijasakxa saMpaadna taqaa saMSaaoQanax(r}saI na jaananao kox kxarNax)
svayaM laoKakx nahIM kxr sakxtaa qaax|
79.
tau. {nhIM {.jaaoSaI kox {sa laoKa kox kxqana sao jaao {nhaoM nao "The
Golden Book of Saratchandra" maoM ilaKaa qaax| yah paustakx Sarta\cand`
kxI janma SataabdI kox Avasar par kxlakx<aa maoM pa`kxaiSata hu[- qaIx:
"xSarta\cand` nao ApanaI rcanaatmakxtaa kox {ccatama iSaKar par "gaRh
dah" ilaKaax| eosaa {panyaasa
ilaKanaa kxizna qaa....Acalaa kxa ica~aNax(AaOr {sakxI kxhanaI bataanaa)
Aasaana kxama nahIM qaaàkxlaatmakxtaa kxI dRiYT sao AaOr saaqa hI saamaaijakx
maanyataa kxI dRiYT saox" (The Golden Book of Saratchandra , p.25).
80.
Л.Н. Толстой и современность. Сборник статей и материалов. Москва, 1981,
c. 248 (lao. ina. Ta^lsTa^ya AaOr AaQauinakxtaa. laoKaaoM AaOr saamaga`I kxa
saMkxlana. maaskxao, 1981, paR. 248).
81.
"xba`aÓ samaaja "x(SabdSa: "xekx hI [-Svar ba`Óna\ kox
Ba@taaoM kxa vaga-x")àQaaima-kxàsauQaarvaadI Aandaolanax,x jaao
yaUraopaIya iSaXaa pa`apta baMgaailayaaoM kox vaga- maoM 19vaIM SataabdI kox
dUsaroàtaIsaro dSakx maoM {tpaÙa huAax| yah "samaaja" ihndutva kxI
vyaaKyaa ekoxSvarvaad kox pairpa`oXya maoM kxrnaa caahtaa qaa,xAaOr saaqa hI
Baarta kox x"xAaQauinakxIkxrNax" maoM sahayataa donaa caahtaa qaax|
[sa "samaaja" maoM 19vaIMà20vaIM SataabdI kxI BaartaIya saMskRxita
koxx Anaokx kxaya-kxtaa- huex,xijanamaoM saba sao pa`isaw qaoàrivand`naaqa T^gaaorx|
[sa "samaajax" kox sadsyaaoM taqaa r}iZÜvaadI ihndU samaaja kox
pa`itainaiQayaaoM kox baIca 19vaIM SataabdI maoM taqaa 20vaIM SataabdI kox
AarMBa maoM taIva` vaOcaairkx vaad ivavaad haotao qaox,jaaox,x
{dahrNaaqa-x,xrivand`naaqa T^gaaor kox saupa`isaw {panyaasa "gaaorax"
(1909) maoM pa`itaibaMibata hue hOMx|x"xba`aÓ samaajax" kox baaro
maoM do. {da. Kopf D. The Brahmo Samaj and the shaping of the
modern Indian mind. Princeton, 1979.
82.
dUsaro SbdaoM maoM ,x"gaRh dah"x,x"AaÙaa kxaroinanaax" hI kxI Baa^Mita na koxvala x"xpa`oma
kxhanaIx" (" a love story")hOx,xbailkx ekx saOwaMitakx (ideological)
{panyaasa hOx|
83.xNabokov V. Lectures on Russian
Literature. London,1983, p. 194.
84.История русской литературы XI-XX веков.
Краткий очерк.Mосква,1983, с.
348.
(19vaIM
- 20vaIM SataaibdyaaoM kox r}saI saaihtya kxa [itahasa. saMiXapta r}paroKaa.
maaskxao, 1983, paR. 348).
85. Nabokov V. Op.cit., p. 194.
86. BaartaIya
paazkxaoM kxI KaÜaitar r}saI {panaamaaoM kxI ekx ivaSaoYataa kxao samaJaanaa
AavaSyakx hOx| AiQakxaMSa r}saI {panaamaaoM kox paur]YaaoM evama\ is~ayaaoM kox
ilayao Alaga Alaga r}pa haotao hOMx| [sa pa`kxar yaid ikxsaI paur]Ya kxa
{panaama "kxaroinanax" hO taao maihlaa kox ilayao tatsaMgata {panaama
"kxaroinanaax" hao jaayaogaax| laoivana kxI patnaI kxhlaayaogaIàlaoivanaax|
ivavaah sao pahlao {sakxa {panaama qaa Saobaa-tskxayaax,x@yaaoMikx vah saamanta
Saobaa-tskxI kxI baoTI qaIx| {sakxI baDÜI baoTI kxa {panaama staIvaa
AaoblaaonskxI sao ivavaah kox paScaata\ " Aaoblaaonskxayaax" hao
gayaax|
87. Qyaana donao yaaogya baata hO ikx
"gaRh dahx" kox taimala
maoM hue AnauvaadaoM maoM sao ekx kxa SaIYa-kx hO "Acalaax" (do. Sengupta
S. Op.cit., p. 103).
88.
baoSakÜx ,xvaRw saamanta Saobaa-tskxI kxao yaad ikxyaa jaa sakxtaa
hOx,xijanakxI Ta^lsTa^ya kox {panyaasa maoM mahtvapaUNa- saOwaMitakx BaUimakxa
hOx;xmagar ifÜxr BaI vaRw saamanta kxI gaNanaa {panyaasa kox pa`mauKa paa~aaoM
maoM nahIM haotaIx|
89.
"xAcalaax" Sabd (Acalaaàs~aIilaMgaI ivaSaoYaNax,xijasakxa Aqa-
hOàjaao x"calax" na hao) sao taatpaya- hao sakxtaa hOx,
x"
kxzaorx,xApairvata-naSaIlax,xinarntarx"x| yahx,xinassaMdoh ,
xAqa-paUNa-
naama hOx|
90.
yaha^M AaOr Aagao baMgaalaI AavaRita sao ilayao gayao {wrNa Sarta\ saaihtya
saMga`h kox saatavaoM Baaga sao ilayao gayao hOMx| êŚarat-sāhitya-sangraha. Saptama sambhāra. (Collected Works of Sharatchandra. Vol.
7.)
Calcutta, 1362 B.S. (=1955A.D.)]: GD 3 xkxa
Aqa- hO "gaRhdah" AQyaaya 3x|
91. sana\ 1997 maoMx,xjaba maOM idllaI
maoM qaax, taao qaaoDÜI saI mauiSkxla sao Sarta\cand` kox {panyaasa kxa ihndI
Anauvaad pa`apta ikxyaax: Sarta\cand`x.xgaRhdah. idllaI(sanmaaga-
pa`kxaSana)x,x1994. taajjauba kxI baata hO ikx Anauvaad kxa naama kxhIM BaI
idyaa nahIM gayaa hOx|[sa Anauvaad sao ilayao gayao {wrNaaoM kxao pa`stauta
laoKa maoM [sa pa`kxar sao dSaa-yaa gayaa hOx:gaRhdahx,xpaR....|
92.
tau. "xAcalaa kxI sagaa[- maihma sao hu[- hOx,xjaao ekx saMyata vyai@ta
hOx,x{<aoijata nahIM haotaa AaOr imalanasaar nahIM hOx| SaadI sao pahlao hI
Acalaa kxa paircaya Apanao maMgaotar kox ima~a sauroSa sao haotaa hOx,xjaao
saahsaIx,xbaataUnaIx,xBaavaukx AaOr jaldbaajÜa pa`kRxita kxa hOàhr dRiYT sao
maihma sao ivaparItax" [Sengupta S.,Op.cit.,p.68]. " yauvataI
kxaox(yaanao Acalaa kxaoàsao.sao.) dao paur]Ya pa`oma kox ilayao pa`oirta
kxrtao hOMx: ekxx(maihma) vah ijasasao {sakxI sagaa[- hao caukxI hO AaOr
ijasasao byaah BaI haotaa hOx,xApanao BaItar ipataRvata\ Civa samaoTo
hOx,xmagar inaQa-na hOx,ximalanasaar nahIM hO AaOr baa+ta: zMDa pa`taIta haotaa
hOx; dUsarax(sauroSa)x,xvah hO jaao {sao ApanaI Aaor AakxiYa-ta kxrtaa
hOx,xSaarIirkx saMbaMQa kxI dRiYT saox,xAaOr Anta maoM {sakxa ivaSvaasaGaata
kxrtaa hO,àxcaustax,xfÜuxtaI-laax,xBaavaukx AaOr Qanavaana hOx"x[(Translator’s preface
to [Chattopadhyaya S.C.] The Fire. A novel by Sarat Chandra Chattopadhyaya.
Tr. from the original novel Grihadaha by Sachindra Lal Ghosh.
Calcutta, 1964 , p.i] .
93.
yaha^M AaOr Aagao laoKa maoM {wrNaaoM kxa Aqa- hOx: AK 1,20 , AaÙaa
kxaroinanaax,xKaNDÜ 1x,xAQyaaya 20x|
94.
AignakxaNDÜ kox kxarNaaoM kxao {panyaasa maoM zIkx zIkx samaJaayaa nahIM gayaa
hOx,xmagar yah saMdoh ikxyaa jaa sakxtaa hO ikx Gar kxao kxÕr ihnduAaoM nao
jalaayaa haogaax,xjaao [sa baata sao Apa`saÙa qao ikx maihma kxlakx<aa sao
ba`aÓ samaajaI patnaI laayaa hOx| vao AignakxaNDÜ kxao [sa kxaya- kox ilayao
pa`d<a dMD kox r}pa maoM samaJaatao hOMx(do. {panyaasa kxa baIsavaa^M
AQyaaya)x|
yaha^M
{panyaasa kox SaIYa-kx "gaRh dahx" kox baaro maoM kuxC Sabd kxhnaa
{icata haogaax| yah saMskRxta kxa saamaaisakx Sabd dao BaagaaoM sao banaa hOx:xgaRh
à"xGarx" AaOr dah à"xjalanaax,xjalaanaax"x| yah
Sabd kxafÜxI pauranaa hO AaOr taqaakxiqata x"Ea`aOtaàsaU~aaoMx" maoM
idKaa[- dotaa hOx| "xEa`aOtaàsaU~ax" vao pa`acaIna laoKa hOM jaao
vaOidkx kxma-kxaNDÜ kxI vyaaKyaa kxrtao hOMx| saaqa hIx,xjÜaaihr hIx,xyah
baMgaalaI BaaYaa maoM ekx Aama Sabd hOx| "baMgaalaIàr}saI
SabdkxaoSax" (maa^skxaox,x1957) maoM Sabd gaRhàdah kxao [sa tarh sao samaJaayaa gayaa hOx:
"x1. (Gar kxao) Aaga lagaanaax;x2. AignakxaNDÜx"x| Sarta\cand` kox
{panyaasa kox SaIYa-kx kxa Anauvaad BaI [sa tarh ikxyaa jaa sakxtaa
qaaàxx"AignakxaNDÜx" (tau. [saI naama kxa vaalaointana raspauitana
kxa laGau {panyaasaà«Пожар».x)x|xmagar hao
sakxtaa hO ikx BaartaIya kxanaaoM kxao saamaaisakx Sabd x"xgaRh dahx"
maoM kuxC inaihtaaqa- saunaa[- dotao haoMx| {da. "ihndIàr}saI SabdkxaoSax"
(maa^skxao,1972) maoM [sa Sabd
kxao [sa tarh samaJaayaa gayaa hOx: "x1. Gar jalaanaax;x 2.xpaairvaairkx
kxlah ,xjaao {sakxa naaSa kxr dotaa hOx"x| jaOsaa ikx spaYT
hOx,xSarta\cand` kox {panyaasa par dUsara Aqa- BaI paUrI tarh laagaU haotaa
hOx|x[sa {panyaasa kox {d-U Anauvaad kxa SaIYa-kx hO
"KaÜanamaa^Màeàbarbaadx" (yaanao "xijasakxa Gar babaa-d hao
gayaa hOx") [do. Sengupta S. ,Op.cit., p.104].
95.
jaIvanaIkxaraoM kxa kxhnaa hO ikx Sarta\cand` kxao x" gaa^Mva kxI
ijÜandgaI sao pyaar qaax" AaOr vao SahrI jaIvana sao bacaa kxrtao qaoxx[Sengupta
S. ,Op.cit., p.2]. magar "gaRh dahx" maoMx,x"AaÙaa kxaroinanaax" sao
ivaparIta na taao KaotaI baaDÜI kox kxamaaoM Aqavaa gaa^Mva kox inavaaisayaaoM
kox jaIvana yaapana kxa ivastaRta evama\
ivaBaaor ica~aNa nahIM hOx(jaOsaa ikx "AaÙaa kxaroinanaax" maoM Gaasa
kxaTnao AaOr iSakxar kxrnao kxa pa`isaw vaNa-na hOx)| magarx,xjaOsaa ikx {}par
kxha jaa caukxa hOx,xSarta\cand` kxa {panyaasa x"kxmaraoMx" kxa {panyaasa hO AaOr vah BaartaIya jaIvana
kxa [tanaa vaRhd\ ica~a pa`stauta nahIM kxrtaax,xijatanaa ikx Ta^lsTa^ya
{panyaasa kxrtaa hO r}saI jaIvana kxax|
96.
laoivana hI kxI Baa^Mitax,xmaihma BaI {panyaasa kox Anta maoM Qaaima-kx
pa`SnaaoM par manana kxrtaa hOx|
97.
{da. x"xho [-Svar! maOM AaOr nahIM jaI sakxtaIàmauJao Apanao paasa baulaa
lao!x" (GD 43, p.290; tau. gaRhdahx,xpaR.231: "ho Bagavaana! tauma
mauJao {za laao!x" yaanao yah Anauvaad laGaukRxta hO].
98.
tau. gaRhdah, paR. 151: “nayaa iSakxarI pahlao
inaSaanao maoM igarI hu[- icaiDyaa kxI maRtyauyaM~aNaa kxao Avaak\x haokxr
jaOsao doKataa hO, vaOsao hI dao maugQaàApalakx Aa^MKaaoM kxI
inagaah sao vah maanaao ikxsaI marNaasanna s~aI kxI Aintama GaDI kxI gavaahI
kox ilae KaDa hao”|
99.
Sarta\cand` plaoga sao BalaI Baa^Mita pairicata qaox| rMgaUna maoM plaoga kxI
mahamaarI kox samaya {nakxI pa`qama patnaI AaOr nanhoM baalakx kxa dohanta hao
gayaa qaax|(Sengupta S. Op.cit.,p.17) |
100.
Nabokov V. Op.cit.,p.92.
101.
{llaoKanaIya hO ikx taugao-naova kox {panyaasa maoM maRta SarIr kxI caIr fÜxaDÜ
kxI baata hao rhI hOx,xAaOr Sarta\cand` kox {panyaasa maoM isafÜ-x
x"xAa^paroSanax" kxa ijÜak`x hOx|x@yaa Sarta\cand` evama\ {nakox
paazkxaoM kxao sana\ 1920 maoMxxsaaOndya- Saas~a kxI dRiYT sao caIrfÜxaDÜ
svaIkxaya- qaIx?
102.
do. {da. Jahn
G.R.
The
Image of the Railroad in Anna Karenina // Slavic and east European
Journal 25 , No.2 (Summer , 1981); Adelman G. Anna Karenina. The
Bitterness of Ecstasy (Twayne's Masterwork Studies No.56). Boston, 1990
, p.23 , 108 ; Nabokov V. Op.cit., p.198. hma kxh
sakxtao hOM ikx r}saI evama\ baMgaalaI laoKakxaoM kxI rcanaaAaoM maoM
rolagaaDÜI x"xAaQauinakx saByataax" kxa pa`taIkx hOx,xjaao
paarMpairkx maUlyaaoM kxao naYT kxrtaI hO AaOr kxBaI taao laaogaaoM kxao maar
BaI DalataI hOx(yah saca hOx,xikx Sarta\cand` kox paa~aaoM maoM sao kxao[- BaI
rolagaaDÜI kox naIcao Aakxr nahIM martaax)x|
103.
{panyaasa kxa Antaàx "xKaulaa " hOx: maihma Acalaa kxao gaa^Mva maoM
hI CaoDÜkxr kxlakx<ao calaa jaataa hOx,xmagar maRNaala kox Sabdx,xjaao
maihma sao kxho gayao qaox,xpaazkxaoM kox mana maoM yah AaSaa CaoDÜ jaatao hOM
ikx Anta maoM maihma patnaI kxao vaapasa laaOTa laogaax| yah Aintama dRSya
baDÜI baarIkÜxI sao ilaKaa gayaa hOx,xijasao sao. tsaIirna kox r}saI Anauvaad
maoM vya@ta kxrnaa paUrI tarh saMBava nahIM hao paayaax|x[sa Anauvaad kox
gauNadaoYaaoM kxa ivastaRta ivavaocanax,xyaha^Mx,xhmaara taatpaya- nahIM hOx|
magar "gaRh dahx" evama\
Sarta\cand` kxI Anya rcanaaAaoM kxa r}saI maoM pauna: Anauvaad kxrnaa {icata
haogaax|
104.
naabaaokxaova kox mataanausaarx,xDa^laI "Ta^lsTa^ya kxI AadSa- maihlaaAaoM
maoM sao ekx hOx" (“[Dolly
is] in a way one of Tolstoy’s ideal women”) (Nabokov V., Op.cit.,
p. 145)].
105.
yaha^M koxdar baabaU kox sauQaarvaadI paMqa ,x"xba`aÓ samaajax" , sao
saMbaMQaaoM sao taatpaya- hOx|
106.
{dahrNa kox ilayaox,xdaonaaoM {panyaasaaoM maoM (A@sar) r}saI Sabd стыд
({ccaarNa x"staIdx"x) evama\
{sakox baMgaalaI r}paantarà"lajjaax" kox pa`yaaoga kxI taulanaa
kxrnaa kxafÜxI idlacaspa haogaax| baMgaalaI {panyaasa kxa SaIYa-kx ,x"gaRh
dahx" ,xkxhIM
AMSata:x,x"AaÙaa kxaroinanaax" kox AalaoKa Wara hI taao nahIM sauJaayaa
gayaax? naabaaokxaova kxI "xAaÙaa kxaroinanaax" kox AarMiBakx
saupa`isaw vaa@ya : x" AaoblaaonskxI kox Gar maoM saba kuxC {laT paulaT
hao gayaa qaaxx"x kox xbaaro maoM kxI ga[- vyaaKyaa kxI taulanaa kxroMx:
"
Sabd Gar [r}saI maoM дом à {ccarNa
"daoma\x"] (Gar maoM ,x GaràgaRhsqaIx,xGar par) Ch vaa@yaaoM maoM Aaz baar duhrayaa
jaataa hOx| yah BaarI AaOr kuxC gaMBaIrtaapaUva-kx kxI ga[-
paunaravaRi<a Gar xx, Gar x,x
Gar êdaoma\x,xdaoma\x,daoma\ë maanaao ABaagao
paairvaairkx jaIvanaxx(paustakx kxI ekx pa`mauKa ivaYaya vastau) par dfÜxnaanao
kxI rsma kox daOrana bajatao GaMTo kxI AavaajÜa jaOsaa gaUMjataa hOàyah ,
spaYTta:x, ek SaOlaIgata
ivaSaoYataa hOxx" [x(“…a deliberate [stylistic] device…”)"
(Nabokov V., Op.cit., p. 210)].
107. Adelman G., Op.cit., p.125.
108. Lawrence D.H. Studies in Classic
American Literature. New York , 1923, p.3 – ( ihndI {wrNa): Adelman G.,
Op.cit., p.124.
ekx raya yah hO ikx taaomasa maana nao BaI Apanao {panyaasa
"jaadu[- pava-tax" maoM r}saI maihlaa @laaivdyaa SaaoSaa kxa
vaNa-na Ta^lsTa^ya kxI AaÙaa kxaroinanaa kox paa~a kox ivavaad svar}pa ikxyaa
hOx(do. Adelman G., Op.cit.,
p.128).
109.
Apanao AalaoKa maoM maOMnao sao. tsaIirna kox r}saI Anauvaad kxao {wirta ikxyaa
hOx,xjaao kx[- sqaanaaoM par ekxdma sahI nahIM BaI hao sakxtaax| Saayad jÜyaada
zIkx Anauvaad haotaax:xx"....dNDÜ kxa baDÜa Baaga paur]Ya kxao Jaolanaa
caaihyaoàKaÜasakxrx x[saIilayao , ikx vah paur]Ya hOx"x| tau. AMga`ojÜaI
Anauvaad saox: "x.....I have come
to the conclusion that...the man must take the greater share of the punishment
simply because he is a man" [(Chattopadhyaya S.C.) The
Fire. A novel by Sarat Chandra Chattopadhyaya. Tr. from the original novel Grihadaha
by Sachindra Lal Ghosh. Calcutta, 1964 , p.103]. tau. ihndI Anauvaad
saox:
“…maOM nao [tanaa–Bar samaJaa hO ikx…mad- haonao kox naatao [sa sajaa kxa jyaada ihssaa mad-
kxao {zanaa caaihe |” (gaRhdah,
paR. 92).
110.
Acalaa ,xSaayadx,xekx ina:svaaqa-x,Anamanao gaaZÜopana saox,sauroSa kxao Apanao AaOr maihma kox saaqa calanao
kxa inaman~aNa dotaI hOx| AaOr sauroSa [sa sahja inaman~aNa kxao {nakox
palaayana kox ilayao x"x{kxsaanao vaalaa kxarNax" samaJa baOztaa hOx|
kxma sao kxmax,xbaad maoMx,xfusalaa[- ga[- Acalaa kox saamanao Apanao AacarNa
kxa vah yahI spaYTIkxrNa dotaa hOx|
83.
r}saI Sabd samaUh xx"xlaaoJnaayaa gaaod-stax"x(JaUza gava-) kox
ilayao maUla baMgaalaI maoM dao saM&aayaoM hOMx: AiBamaana (do.
{}par dI ga[- iTppaNaI 40) AaOr maaoh
êijasao yaha^M x"xjÜaablauJdoinayaox" (Ba`ainta) Sabd sao
pa`diSa-ta ikxyaa jaa sakxtaa hOxëx|
111.
{maaSaMkxr jaaoSaI [sa paUro pa`saMga kxao
"xkxafÜxI kxalpainakxx" (" rather laboured")xbataatao
hOMx,xha^Mlaaikx xx"xsaca jaOsaax" ("fairly plausible") BaI
kxhtao hOM (The
Golden Book of Saratchandra, p. 29)|xsau.
saonagauptaa (Sengupta S.Op.cit.,pp.69-70) [sa pa`saMga kxa kxafÜxI nafÜxasata Bara hla
sauJaatao hOMx,x[sa baata par jÜaaor dotao hue ikx yaha^M Sarta\cand` paazkxaoM
kxao Anaumaana lagaanao kxa svaatan~ya dotao hOMx; hao sakxtaa hOx,xikx {sa
pairisqaita maoM Acalaa kxao na koxvala svayama\ kxao ramabaabaU kxI dRiYT maoM
na igaranao kox kxarNa nao pa`oirta ikxyaa haox,xmagar kuxC AaOr BaI
pa`laaoBana haoMgaox,xijanakxI paUrI kÜOxifÜxyata {sanao svayama\ kxao na dI
haogaIx|x" Acalaa kox pa`oma maoM ekx inaihta ivaraoQaaBaasa hOx| Acalaa {sa
duhrI maanaisakxtaa (duality )xkox
caMgaula maoM f^MxsaI hOx,xjaao maanava kox Aistatva kxI paholaI kxa ekx AMSa
hOx" [Sengupta S.Op.cit.,p.70]. tau. naabaaokxaova kxI
iTppaNaI x"xAaÙaa kxI ivaica~a duhrI maanaisakxtaax" (" Anna's curiously dual nature") kox
baaro maoM x[Nabokov V. Op.cit.,p.188]. sau. saonagauptaa yah BaI
ilaKatao hOM : "x{nhaoMnaox(Sarta\cand` naoàsao.sao.) [na paMi@tayaaoM kox
laoKakx kxao yah bataayaa ikx "gaRh dahx" kxa sabasao Bayaanakx pa`saMga satya par
AaQaairta hOx; vao vaastava maMo {sa maihlaa kxao jaanatao qaox,xjaao {na
pairisqaitayaaoM kox kxarNax,xjaao Acalaa kxI pairisqaitayaaoM jaOsaI
qaIMx,xpaita sao ivaSvaasaGaata kxr baOztaI hOx" [Sengupta S.,Op.cit.,p.22).
112.
In the pride of their....passion [{w. Gifford H. (ed.) Tolstoy: A
Critical Anthology. Harmondsworth (Penguin Books), 1971 , p. 372].
113.
tau. r}saI isanaaoDÜ kxa Anauvaad : " ho ipa`yaaox,xApanaa palaTa na
laonaax;xparntau [-SvarIya k`xaoQa kxao Avasar dao | @yaaoMikx ilaKaa
hOx,xpalaTa laonaa maora kxama hOx,xpa`Bau kxhtaa hO maOM hI badlaa
laUMgaax(raomavaaisayaaoM kxao saMta paa^la kxa saMdoSax,x12x,x19) | saMta
paa^la kxa [Saarax,xjÜaaihr hOx,xmaUsaa kxI paa^McavaIM paustakx kox pauranao
inayama kox AalaoKa kxI Aaor hOx(vyavasqaaivavarNax,x32 , 35)x: x" palaTa
laonaa AaOr badlaa donaa maora hI kxama hOx,xyah {nakox paa^Mva ifÜxsalanao kox
samaya pa`kxT haogaa...." |
114.
do. {da. : Gustafson R.F. Leo Tolstoy. Resident and Stranger. A
Study in Fiction and Theology, Princeton, 1986, p.143ff.
115. tau. Арденс Н.Н. (Н. Апостолов)
Творческий путь Л.Н. Толстого. Москва, 1962, с. 351 – 352.
(Aado-nsa
ina.ina. (ina. Apaaostaaolaaova) lao.ina. Ta^lsTa^ya
kxa rcanaatmakx paqa. maa^skxaox,x1962x,xpaR.351à352).
116.
tau. {da. [sa ivaYaya par yaUraopaIkRxta koxdar baabaU kxI maRNaala saox,xjaao
x"xsaamaanya janax" kxI bauiwma<aa kxao pa`stauta kxrtaI hOx,x[sa
ivaYaya par hu[- bahsax,x{panyaasa kox {nacaalaIsavaoM AQyaaya kox Anta maoM |
koxdar baabaU kxao maRNaala sao "x[lahama haisala haotaa hOx"à{saI
tarh jaOsao "AaÙaa kxaroinanaax" kox Anta maoM laoivana kxao saIQao
saado ikxsaana sao xx"x[lahama haisala haotaa hOx"x|
117.
tau. kxroM A.sao. sauKaaocaaova kxI iTppaNaIx: x"xsamaya kox saaqa saaqa
paiScamaI laoKakxaoM kxI rcanaaAaoM kox pa`yaaoga kox r}pa badlatao gayaox|
svaOr AnauvaadaoM AaOr r}paantarNaaoM sao BaartaIya saaihtyakxar isafÜ-x pa`mauKa kxqaanakx kxI r}paroKaa kox
{payaaoga kxI Aaor xcalaox,xAaOr tatpaScaata\ isafÜ-x kuxC svatan~a ivacaaraoM evama\ maUla ivaYaya kxI Aaorx,xivavaadaspad
rcanaaAaoM kox saRjana kxI Aaorx,xijanhoM paiScamaI laoKakxaoM kxI
maanyataaAaoM kxao Jauzlaanao kox {_oSya sao ilaKaa gayaa hOx" [(sauKaaocaaova A.sao. kRxSana candr. maa^skxao, 1983, paR. 186).
* * * * * *