Friday, 6 August 2021

रूस तथा भारत में उपन्यास

 

r}sa taqaa Baarta maoM {panyaasax:

paiScamaI saaMskRxitakx kRxitayaaoM kox gaÜOr paiScamaI saMskRxita maoM pa`tyaaraopaNa kox dao {dahrNa 1

लेखक: सिर्गेइ सेरेब्र्यनी

अनुवाद : . चारुमति रामदास

 

 

ekx r}saI Baartaivad\ kox ilayao Baarta AaOr r}sa kxI taulanaa kxrnaa hmaoSaa AakxYa-kx rha hOx| magar [na taulanaaAaoM kox ilayao ekx inaYpaXa AaQaarx(kxarNax,AaOicatya) BaI hOx| e. Ta^yanbaI kox SabdaoM maoMx,xr}sa taqaa Baarta daonaaoM x"xmahana gaÜOràpaiScamaI maanavataa kox bahutaaMSa maoM "xsaimmailata hOM " 2 | Baarta evama\ r}sa daonaaoM kxa ipaClao taIna saaO vaYaaoo-M (18vaIMà20vaIM SataaibdyaaoM) kxa  [itahasaàkxafÜxI hd takx paiScama kox saaqa saMGaYa- kxI kxhanaI hOx,xAaOr saaqa hIàkxhanaI hO kx[- paiScamaI saaMskRxitakx kRxitayaaoM kox gaÜOràpaiScamaI x"ximaÕIx" maoM sqaanaaMtarNax(pa`tyaaraopaNa) kxIx|

18vaIMà19vaIM SataaibdyaaoM maoM r}saI saama`ajya AaOr iba`iTSa BaartaIya saama`ajya kxI sqaapanaa AaOr ivakxasa kxao {sa vaOiSvakx pa`ik`xyaa kxa ekx AMSa samaJaa jaa sakxtaa hO ijasao saMXaopa maoM x"xpaiScama kxa ivastaarx" kxh sakxtao hOMx| r}saI saama`ajya kxa [itahasa paITr pa`qama kox sauQaaraoM sao AarMBa haotaa hOx,ijasanao paiScama yaUraopaIya saByataa kox kuxC tatvaaoM kxao gaÜOràpaiScamaI r}saI imaÕI maoM pa`sqaaipata kxrnao maoM kxDÜI maohnata kxIx|paITr pa`qama AaOr {sakox {<araiQakxairyaaoM kxI saama`ajya inamaa-Na kxI pa`ik`xyaa Baartax(diXaNa eiSayaa) maoM iba`iTSaaoM kxI saama`ajya

inamaa-Na pa`ik`xyaa kox samaana hOx,xijanhaoMnao BaI [sa pa`ik`xyaa kox daOranaàjaanabaUJakxr yaa saMyaaogavaSaà Baarta kxI gaÜOr paiScamaI imaÕI maoM paiScamaI saByataa kox Anaokx tatvaaoM kxa pa`tyaaraopaNa ikxyaax|

A@sar [na daonaaoM saama`ajyaaoM kox [itahasa ekxdma iBaÙa tarIkÜxaoM sao AaOr iBaÙa SabdaoM maoM saunaayao jaatao hOMx:xx ekx hO r}sa kox pairvata-na kxI kxhanaI ijasao AarMBa ikxyaa AaOr Aagao baZÜayaa svayaM r}isayaaoM naox,xdUsarI hO kxhanaI ek ivadoSaI taakÜxta kxI ekx x"x{painavaoiSatax" yaa x"xAQaInasqax" doSa maoM | magar yah iBaÙataa {tanaI inaiva-vaad nahIM hao sakxtaI ijatanaI ikx pa`taIta haotaI hOx| 18vaIMà19vaIM SataaibdyaaoM maoM Baarta kxa r}paantarNa na koxvala iba`iTSaaoM Warax,xbailkx Anaokx BaartaIyaaoM Wara BaI ikxyaa gayaa qaax,xjaaox,xikxsaI na ikxsaI tarIkÜox saox,xivadoSaI SaasakxaoM kox pa`yatnaaoM maoM Saaimala hao gayao qao AaOróAqavaa {namaoM yaaogadana dotao qaox(kxBaI kxBaI saMSaaoQana BaI kxrtao qao)x|xdUsarI Aaorx,xr}saxkxa r}paantarNa na koxvala paiScamaI yaUraopa kox {dahrNa Wara pa`oirta qaax,xbailkx [sa pa`ik`xyaa maoM 18vaI taqaa 19vaIM SataabdI maoM BaI Anaokx paaScaatya inavaaisayaaoM nao kx[- mahtvapaUNa- BaUimakxayaoM inaBaa[-Mxx|x18xvaIM SataabdI kox {<araQa- sao r}sa kox sama`aT BaI jaataIya r}pa sao r}saI kxI ApaoXaa AiQakx paiScamaI yaUraopaIyax(AiQakxaMSa jama-na) qaox|xpaITr pa`qama Wara AarMBa ikxyao gayao x "xyaUraopaIkxrNax" kox baad ekx Aaor Saasakx taqaa iSaiXata vaga-  AaOr dUsarI Aaor paarMpairkx janataa kox baIca kxI saaMskRxitakx dUrI {sa dUrI sao mauiSkxla sao hI kxma qaI jaao Baarta maoM iba`iTSaaoM x(AaOr saaqa hI yaUraopaIkRxta iSaiXata vaga-) evama\ baakÜxI laaogaaoM kox baIca saaMskRxitakx star par qaIx|  19vaIM SataabdI kox x"slaavaaoifÜxlax" ivacaarkx xr}sa maoM r}saI iSaiXata vaga- kxI x"xivadoiSataax" kxao roKaaMikxta kxrtao hue kxBaI kxBaI {sakxI taulanaa Baarta maoMx iba`iTSaaoM sao ikxyaa kxrtao qaox|

paITr pa`qama nao sana\ 1703 maoM Apanao nayao saama`ajya kxI rajaQaanaIx,xsaoMTàpaITsa-baga- kxax,xnaovaa nadI kox mauhanao par

inamaa-Na ikxyaax,xijasanao mauKya BaUima kxao samaud`aoM AaOr mahasaagaraoM  sao jaaoDÜax|xlagaBaga {saI samayax,xsana\ 1690 kox dSakx kox AMitama vaYaao-M maoMx,xiba`iTSaaoM nao Baarta maoM Apanao saama`ajya kxI BaavaI rajaQaanaIx,xkxlakx<aa kxax(ijasao Aba Baarta maoM kxaolakxtaa) ilaKaa jaataa hO)xinamaa-Na ikxyaax,xgaMgaa koxx,x{sa nadI kox ,xmauhanao parx,xijasanao iba`iTSaaoM kox ilayao mauKya BaUima kxao samaud`aoM evama\ mahasaagaraoM sao jaaoDÜax| paITr pa`qamax(saupa`isaw kxhavata kox Anausaar) x"xyaUraopa maoM iKaDÜkxI Kaaolanaa " caahtao qaox| iba`iTSa caahtao qao x"xBaarta maoM iKaDÜkxI Kaaolanaax"x| daonaaoM hI isqaitayaaoM maoM rajaQaanaI kox ilayao sqaana kxa caunaavax,xjaao rajakxIya evama\ Aaiqa-kx pahlauAaoM kxao dRiYTgata rKakxr ikxyaa gayaa qaax,xsaaOBaagyaSaalaI nahIM rhax:xsaoMTxàpaITsa-baga- AaOr kxlakx<aa kox bauro maaOsama kxI iSakxayataoM k`xmaSa: r}sa taqaa Baarta maoM cacaa- kxa ivaYaya rhI hOMx| daonaaoM rajaQaainayaaoM kox vaastauiSalpa maoM BaI caaOMkxanao vaalaI samaanataayaoM xhOM 3 |

ekx ivaica~a saMyaaogavaSax,daonaaoM Sahr Apanao Apanao saama`ajyaaoM kxI rajaQaainayaa^M nahIM rhox,xlagaBaga ekx hI kxalaKaMDÜ maoMx:xkxlakx<aaàxSaasakxIya r}pa sao sana\ 1911 maoM magar vaastaivakx r}pa sao 1920 kox dSakx kox AarMBa maoMx;xsaoMTxà paITsa-baga-x(jaao taba takx pao~aaooga`ad kxhlaayaa jaanao lagaa qaa) sana\ 1918 maoMx| daonaaoM hI AvasqaaAaoM maoM SaasakxaoM nao rajaQaanaI kxao Apanao pauranao sqaanax,xmauKya BaUima kox koxnd` xmaoM : Baarta mao idllaI taqaa r}sa maoM maa^skxaoxxlao jaanao kxa inaNa-ya ilayaa |

magar yah saMyaaoga nahIM hO ikx r}sa AaOr Baarta daonaaoM maoM pahlao {panyaasax(paiScamaI namaUnao kox AaQaar par ilaKao gayao) k`xmaSa: saoMT paITsa-baga- taqaa kxlakx<aa maoM hI pa`kxaiSata huex|

 ekx saaihityakx ivaQaa kox r}pa maoM {panyaasa {na Anaokx saaMskRxitakx {tpaadaoMàmaud`Nax,xrolagaaDÜIx,xpa`yaaogaatmakx iva&aanax,ivaSvaivaValayax,xsaMsadIya laaokxtan~a Aaid maoM sao ekx qaa jaao paiScama sao Baarta AaOr r}sa daonaaoM maoM hstaaMtairta ikxyao gayao qaox| vaastava maoMx,xvaNa-na evama\ ivaSlaoYaNa kox ekx ivaYaya kox r}pa maoM {panyaasa kxa caunaava kxuC kRxi~amax(ha^Mlaaikx paUrI tarh vaOQa evama\ saamaanya) x"xkxqana kxI naIitaxx" hOx|x{panyaasa kxI ivaQaa kxao r}sa taqaa Baarta daonaaoM maoM hstaaMtairta ikxyaa gayaa qaa ekx AiQakx baDÜo samaga` kox AMSa kox r}pa maoM ijasao x"x(AaQauinakx) saaihtyax" kxhtao hOMx|xvata-maana {_oSyaaoM kox ilayao (AaQauinakxx) saaihtya kxa vaNa-na [sa pa`kxar ikxyaa jaa sakxtaa hOx: (AaQauinakx) saaihtyaxxekx saamaaijakxx(saaMskRxitakx) saMsqaaàevama\àpa`ik`xyaa hOx,ijasakox Antaga-ta Saaimala hO  ikxsaI Xao~aIya BaaYaa   maoM (ivaiBaÙa pa`kxar koxx) mauid`ta  paazaoM (texts) kxa ekx  iSaiXata  samaUh maoM ivatarNa , jaao [na paazaoM kxa x"x{payaaoga kxrtaa hOx" {nhoM paZÜkxrx,xvyai@tagata r}pa sao  (yaa CaoTo CaoTo samaUhaoMx,jaOsao pairvaar maoM)x| jaha^M takx mauJao &aata hOx,xr}sa yaa Baarta maoM ekx samaga` saamaaijakx saaMskRxitakx saMsqaa kox r}pa maoMx AaQauinakx saaihtya kox pa`tyaaraopaNa kxa [itahasa Aba takx ilaKaa nahIM gayaa hOx|xAta: maoro AalaoKa kox ilayao maOMnao [sa AiQakx ivastaRtax(AaOr Aba takx AilaiKata) [itahasax([itahasaaoM) kox ekx AMSa kxao caunaa hOx|x[sa inabaMQa kxa ivaYaya x"taulanaatmakx sqaanaantarNa iva&aanax" yaa "xtaulanaatmakx hstaaMtarNa iva&aanax" kxha jaa sakxtaa hOx|

maOM r}sa sao AarMBa kxrtaa h^MUx,x@yaaoMikx [sa daohrI kxhanaI kxa r}saI ihssaa Saayad AiQakx AcCI tarh sao pairicata haox,xsaMXaopa maoM kxha jaa sakxtaa hao AaOr Saayad maoro AalaoKa kox BaartaIya AMSa kox ilayao ekx pa`kxar kxI paRYzBaUima kxa kxaya- kxrox|

"xAaQauinakx saaihtyax" kxax({}par vaiNa-ta Aqa- maoM) saMsqaakxrNa r}sa maoM AarMBa huAa 18vaIM SataabdI maoMx|r}saI saaihtya kox maanakx [itahasaaoM maoM [sa SataabdI kxao ekx paRqakx kxala KaMDÜ kox r}pa maoMx,x19vaIM taqaa 20vaIM SataabdI kox vaastaivakx AaQauinakx kxala kxI ivastaRta x"xpa`staavanaax" kox r}pa maoM doKaa jaataa hOx| vaakÜx[- maoMx,xekx AaOsata r}pa sao iSaiXata r}saI kxI  "xsaaMskRxitakx smaRitax" 19vaIM AaOr 18vaIM SataaibdyaaoM kxI saImaaroKaa kox paarx,xmaaoTo taaOr sao Alao@saand` paUiSkxnax(1799à1837) evama\ {nakox samakxailakxaoM sao paro nahIM jaataI hOx|

magar ijasa laoKakx kxao Aba pa`qama r}saI {panyaasakxar maanaa jaataa hO ,x{sakxa inaQana paUiSkxna kox janma sao paUva- hI hao gayaax|xr}sa maoM {sao FÜyaaodaor emaIna kox naama sao jaanaa jaataa hOx(jaIvanakxala :x1735à1770)x| yah Aakxismakx nahIM hO ikx ijasa vyai@ta nao sava-pa`qama r}sa maoM {panyaasa kxI ivaQaa kxa pa`tyaaraopaNa ikxyaa vah ekx ivadoSaI qaax(ekx A&aata jaaitagata paircaya vaalaax; Saayad Aamao-inayanax,xyaa hao sakxtaa hO vlaaKaÜx (maldaivayanaór}maainayanax) yaa diXaNaI slaava haox,xmagar Qama- sao mauislama qaax,xlaMdna isqata r}saI dUtaavaasa maoM baaiptajÜmaa haonao sao pahlao)x| [staambaUlax(yaa kxaonsTainTnaaopaaola) maoM janmaax,[TlaI maoM iSaiXatax(kxhtao hOM ikx {sao laOiTna taqaa Anaokx AaQauinakx yaUraopaIya BaaYaaAaoM kxa &aana qaa) emaIna saoMT paITsa-bauga- Aayaa sana\ 1761 maoM AaOr Anaokx sqaanaaoM par taqaa k^xqarIna iWtaIya kox x" man~aImaMDÜlax" takx Anauvaadkx kox r}pa maoM kxama kxrtaa rhax|xdsa vaYaao-M sao kxma samaya maoM {sanao {ÙaIsa paustakoMx pa`kxaiSata kxIMx,ijanamaoM AiQakxaMSa {panyaasa qaox,paiScamaI yaUraopaIya namaUnaaoM par ilaKao gayaox|x{sakox  {panyaasa  "AnsT- AaOr daorava`a kox pa~ax" (1766) kxao jaanaàjaakx r}saao kox "Julie, ou la Nouvelle Heloise" (1761) kxI paunar-canaa kxha jaa sakxtaa hOx| magar Aaja kox r}sa maoM emaIna kox {panyaasa paZÜo jaatao hOMx(Agar eosaa hO taao) koxvala saaihtya kox [itahasakxaraoM Warax|

sabasao AarMiBakx r}saI {panyaasa ijasao r}isayaaoM Wara ABaI BaI baDÜo caava sao paZÜa jaataa hOx, vah hO x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" "xAlao@saand` paUiSkxna Wara ricata paVatmakx {panyaasax"x(jaOsaa ikx {sakxa {paSaIYa-kx hO)x,xjaao ilaKaa gayaa qaa 1823à1831 kox daOranax(pahlaa sampaUNa- saMskxrNax: saoMTàpaITsa-bauga-x,1833)|xsaaihtya kox [itahasakxar Anaokx paiScamaI yaUraopaIya kRxitayaaoM kxI Aaor [Saara kxrtao hOMx,ijanhaoMnao paUiSkxna kxao pa`oirta ikxyaa haogaax(ikxyaa qaa) AaOr jaao x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" kox ilayao ekx pa`kxar kox x"xmaa^Dolax" (pa`itar}pax,xnamaUnaax)xrho haoMgaox| sabasao pahlao {llaoKa ikxyaa jaataa hO baoMjaamaoM kxaonstaaM kox x"xADÜaolfÜxx"(1816) taqaa jaa^ja- baayarna kox  x"xDa^na jauAanax" (1818à1823)xkxax| ifÜxr BaI x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" ekx Atyanta maaOilakx kRxita hOx(kxma sao kxma r}isayaaoM kxI kxlpanaa maoM)x,xvaakÜx[- samaUcao r}saI saaihtya kox mahanatama {panyaasaaoM maoM sao ekx hOx| 20vaIM SataabdI maoMx,xkxafÜxI baad takxx,xx"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" kxaox(jaha^M takx mauJao maalaUma hO) r}sa kox baahr baDÜo paOmaanao par saraha nahIM gayaa qaax| magar SataabdI kox {<araQa- maoM AMga`ojaÜI maoM [sakox kx[- Anauvaad pa`kxaiSata huex,AaOr [namaoM sao ekx (sana\ 1977 maoMx,xcaalsa- jaa^nsTna Wara 4 ) nao BaartaIya laoKakx ivak`xma saoz (janma 1952x,xkxlakx<aa maoMx!x) kxao pa`oirta ikxyaa Apanaa paVatmakx {panyaasa x"xid gaaolDna gaoTx"x(AMga`ojaÜI maoM)  ilaKanao kox ilayaox,xjaao inaiScata r}pa sao x"xyaovgaonaI Aaonaoiganax" kox namaUnao par AaQaairta hOx5 | [sa taqya kxa {payaaoga yah isaw kxrnao kox ilayao ikxyaa jaa sakxtaa hO ikx paUiSkxna kox {panyaasa kxao Aba x"xivaSva saaihtyax" kxI ekx mahtvapaUNa- rcanaa kox r}pa maoM dRZÜ maanyataa imala caukxI hOx|

magar pahlao r}saI {panyaasakxar ijanakxI rcanaaAaoM kxao r}sa sao baahr 1880 kox dSakx maoM pa`isawI pa`apta hu[-x,xpahlao paiScama yaUraopa maoM AaOr {sakox baadx,yaha^M sao SaoYa ivaSva maoMx,paUiSkxna sao lagaBaga dao paIiZÜyaa^M CaoTo qaox|xAba taao {nakoxà[-vaana taugao-naovax(1818à1883)x,xFÜyaaodaorxdaostaaoyaovskxIx(1821à1881) ,xlaova Ta^lsTa^yax(1828à1910)xxkoxànaama vaakÜx[- maoM samaUcao ivaSva maoM fÜOla caukox hOMx|saaMskRxitakx inaima-itax({panyaasa)x,jaao r}sa maoM paiScama sao Aayaa qaax,r}isayaaoM Wara [tanaI kuxSalataa sao saMjaaoyaa AaOr sampaUNa- ikxyaa gayaa ikx [sakox r}saI r}pax(r}paantar) paiScamavaaisayaaoM kox paasa lagaBaga ekx pa`kxar kox rhsyaaod\GaaTna kox r}pa maoM vaapasa paMhucaox|

ivaKyaata r}saI jama-naivad\ iva@tar iJamaU-nskxIx(1891à1971) ApanaI paustakx "r}saI saaihtya maoM gyaaoqaox" (pa`qama saMskxrNa 1937) maoM ekx saMkxlpanaax rKatao hOMxx(kxh sakxtao hOMx,ekx AvaQaarNaa pa`stauta kxrtao hOM) jaaox,xmaoro ivacaar saox,x[sa laoKa kox ivaYaya kox ilayao taqaa Aama taaOr sao saaMskRxitakx hstaaMtarNa kox AQyayana kox ilayao kxafÜxI mahtvapaUNa- hOx| iJamaU-nskxI ilaKatao hOMx: x"x18vaIM SataabdI kox jama-na baujau-Aa saaihtya kxI AarMiBakx Avasqaa ABaI BaI kxafÜxI hd takx raYT/Iya maaOilakxtaa Wara pa`diSa-ta nahIM haotaI hOx AaOr vah paiScama kox ivakxisata saaihtyaaoMx,f`ÜaMsaIsaI taqaa AMga`ojaÜI ,xkox namaUnaaoM kxa AnausarNa kxrtaI hO.....êkoxvalaë yauvaa gyaaoqao kxI rcanaaAaoM sao hI jama-na baujau-Aa saaihtya pahlaI baar svatan~a r}pa sao ivaSvaàmaMca par pa`ivaYT huAa..."vaoqao-rx"...pahlaI kRxita qaI ikxsaI jama-na laoKakx kxI jaao yauvaa jama-na baujau-Aa saaihtya xkxao pa`aMtaIyataax

(saMkxINa-taa ?) evaM svayaMàsaovaax(maUla r}saI maoM : samoobsluviwanie--samo-obsluzhivaniye) kxI Avasqaa sao x"xivaSva saaihtyax" kox raja maagaao-M par laa[-x 6 |

ijasa saMkxlpanaax(AvaQaarNaa) kxI Aaor maOM Qyaana AakxiYa-ta kxrnaa caahUMgaax,vah hO "xsamo-obsluzhivanie" (r}saI Sabd jama-na Selbstbedienung yaa AMga`ojaÜI self-service kxa PNaanauvaad hO)x|xhma iJamaU-nskxI kxI saMiXapta iTppaNaI kxI inamna pa`kxar sao vyaaKyaa kxr sakxtao hOMx| jaba kxao[- saaMskRxitakx

inaima-ita ekx saMskRxita sao dUsarI maoM pa`tyaaraoipata haotaI hOx,taao pahlao {sakxa nayao vaataavarNa maoM pairYkxar ikxyaa jaataa hOx,x{sa tarIkÜox sao jaao kxafÜxI saSa@ta r}pa sao {saI vaataavarNa Warax,x{sakxI parMparaAaoM evama\ AavaSyakxtaaAaoM Wara inaQaa-irta ikxyaa jaataa hOx,AaOr [saIilayao [sa inaima-ita kox nayao

x"sqaanaIyax" saMSaaoQana maoM koxvala [saI vaataavarNa maoM r]ica haotaI hOx(yahIMM vah "xibakx sakxtaa hOx")x,x AaOr ApanaI janma BaUima maoM vah Apanao pa`ita kxao[- idlacaspaI paOda nahIM kxr sakxtaax|x[saI kxao iJamaU-nskxI x"xpa`aMtaIyataa AaOr svayama\àsaovaa kxI Avasqaax" kxhtao hOMx| magar kuxC samaya paScaata\ navaInatar x"xsqaanaIyax" saMSaaoQana pairpaUNa-taa kxI eosaI Avasqaa kxao paMhuca sakxtao hOMxx(AaOr ijasao saava-BaaOimakxtaa kxha jaa sakxtaa hO) ikx vao  na koxvala x"xsqaanaIya r}pa saox" x,xbailkx maUla inaima-ita kxI janma BaUima samaota Anya sqaanaaoM par BaIx("xvaOiSvakx star parx")

AakxYa-kx hao jaatao hOMx|xpaiScama kxI saaihityakx ivaQaa {panyaasa kox saaqa r}sa maoM yahI huAax|

Aba hma Baarta AaOr BaartaIya saaihtya kxI Aaor mauDÜtao hOMx| r}saI saaihtya sao iBaÙax,xyaha^M hmaaro saamanao hO ekx kxafÜxI jaiTlax,bahuBaaYaI evama\x ,vaastava maoMxx, bahusaaMskRxtaIya GaTnaax,x@yaaoMikx ekx saaMskRxitakx Xao~a kox r}pa maoM Baartax(diXaNa eiSayaa) kxI  yaUraopa sao (yaa kxma sao kxma paiScamaI yaUraopa sao) taulanaa kxI jaa sakxtaI hOx,xAaOr BaartaIya saaihtya [tanaIx jaiTlaxx(saMimaEa`) x"vastaux" (yaa ekx x"ivacaarx"x, ekx AvaQaarNaa) hO ,xijatanaa ikx yaUraoipayana saaihtya 7 |xekx saupa`isaw BaartaIya saaihtyakxar kRxYNa kRxpalaanaI nao ekx baar ilaKaa qaax: " BaartaIya saaihtya à yah Sabd gaumarah kxr sakxtaa hOx,xjaba takx [sao lagaBaga {tanao hI ivastaRta Aqa- maoM na ilayaa jaayao jaOsao ikx SabdàyaUraoipayana saaihtya...... [sakxIx(Baarta kxIàsao.sao.) BaaYaaAaoM evaM saaihtya kxI baaOKalaanao vaalaI ivaivaQataa yaUraopa kxI BaaYaaAaoM evama\ saaihtyaaoM kxI ivaivaQataa sao pa`itaWinWtaa kxrtaI hOxx" 8x| samaUcao BaartaIya taqaa yaUraopaIya saaihtyaaoM kxax,xk`xmaSa: {nakxIxeoitahaisakx vaRiw taqaa ivakxasa kox pairpa`oXya maoMx taulanaatmakx AQyayana x(jaha^M takx mauJao &aata hO) ABaI takx ikxyaa nahIM gayaa hOx| yah vaastava maoM SaaoQa kxa ekx AakxYa-kx Xao~a hao sakxtaa hOx| vata-maana saMdBa- maoM yah kxhnaa payaa-pta hO ikx x"xBaartaIya saaihtyax" kxI AvaQaarNaa kxao  yaUraopa sao Baarta maoM un transfert culturel (saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNa) kox r}pa maoM samaJaa jaa sakxtaa hOx| yah AvaQaarNaa 19vaIMM SataabdI kox yaUraopaIya ivaWanaaoMx(BaartaivadaoM) kxI ekx pairkxlpanaa  hOxx(ekx fÜOxSanaobala Sabd kxa pa`yaaoga kxroM taao) 9 | sava-pa`qamax,x[sa baata par cacaa- kxI jaa sakxtaI hO ikx Baarta kxI hI AvaQaarNaa BaIxàekx eoitahaisakx evama\ saaMskRxitakx samaga`taa kox r}pa maoMxx,xvaOidkx kxalax,xbaaOw Qama-x,xjaOna Qama-x,xtatpaScaata\ kox ihndutvax,xtaqaakxiqata  "x[slaamaàkxala KaNDÜx" AaOr taqaakxiqata "xiba`iTSa àkxalaKaNDÜ kxao samaavaoiSata kxrnao vaalao r}pa maoMà19vaIMx(yaa 18vaIM) SataabdI maoM paiScamaI ivaWanaaoM kxI pairkxlpanaa hO AaOr ijasao svayaM (kuxCx,xsaBaI nahIM) BaartaIyaaoM nao BaI maanyataa dI qaIx|xdUsarox,svayaM saaihtya kxI hIx(BaartaIya saaihtya  r}paI ekx jaiTla AvaQaarNaa kox ekx AMSa kox r}pa maoM) vyaapakx AvaQaarNaa BaI yaUraopa sao hI Aa[- hOx|

yaUraoipayana saaihtya  kxI AvaQaarNaa BaI ekx ivalamba sao janmaI pairkxlpanaa  hI hOx,xmagar yah mauiSkxla sao hI saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNa  (transfert culturel) kxa {dahrNa hOx,@yaaoMikx yah pairkxlpanaa  {saI saaMskRxitakx parMpara kox Antaga-ta {idta hu[- qaIx,xijasakox ekx AMSa kxa vaNa-na kxrnaa [sakxa {_oSya hOx|xSaayad yah AvaQaarNaa un transfert temporel (kxalaavaiQa kxa pa`tyaaraopaNa) kxhI jaa sakxtaI hOx,x@yaaoMikx yah vaastava maoM ekx kxalaKaNDÜ kox ivacaaraoM kxa Anyax(BaUta) kxalaKaNDÜaoM maoM hstaaMtarNa kxrtaI hOx|

 BaartaIya saaihtya kxI Aaor vaapasa AayaoM taao ,xsabasao pahlaox,xhma [sakox [itahasa maoM yaUraopa kox @laaisakxlaxx(ga`Ikx taqaa raomana) saaihtyaaoM kox pa`itar}pa kxao doKa sakxtao hOMx| ina:saMdohx,xyah saMskRxta saaihtya hI hO ijasakxa ekx AiKala BaartaIyax(AiKala {pamahaWIpaIya) djaa- qaa (AaOr kuxC hd takx ABaI BaI hO ) 10 |xxsaMskRxta BaaYaaxx(xga`Ikx evama\ laOiTna kxI ekx x"x[nDaoàyaUraoipayanax" irStaodarx)xko x samaUcao diXaNa eiSayaa maoM mahtva kxI taulanaa yaUraopa maoM ga`Ikx AaOr laOiTna kox mahtva sao kxI jaa sakxtaI hOx| diXaNa eiSayaa maoM saMskRxta kxI inayaita kxI taulanaa yaUraopa maoM laOiTna kox Baagya sao kxI jaa sakxtaI hOx|laOiTna ikxnhIM ivaiSaYT laaogaaoM kxI baaolacaala kxI BaaYaa na rhnao par BaI dIGa- kxala takx yaUraopa maoM {cca saMskRxita evama\ saaihtya kxI x"xAiKala {pamahaWIpaIyax" (AaOr x"x@laaisakxlax") BaaYaa banaI rhIx| magar samaya kox saaqa saaqa laOiTna kxao QaIro QaIro baahr inakxala idyaa gayaa AaOr {sakxa sqaana lao ilayaa raomaansa BaaYaaAaoM ([sakox yauvaa saMbaMiQayaaoM) naox,xAaOr Anya BaaYaa[- samaUhaoM kxI BaaYaaAaoM naox(jÜyaadatar jamao-inakx AaOr slaaivakx)x,xjaao ekx pa`kxar sao laOiTna kxI x"xd<akx saMtaanax" bana gayaox|xdUsarI sahs~aabdI ([-saa paScaata\) maoM yaUraopa kxa ivakxasa ivaiBaÙa rajyaaoM kox saMGaTna  kox r}pa maoM huAax,xkuxC sabasao baDÜo rajyax,xraYT/Iya rajya qaox,x{nakxI ApanaI ApanaI raYT/Iya BaaYaae^M qaIM AaOr [sailayao yaUraoipayana saaihtya kxa [itahasa A@sar raYT/Iya saaihtyaaoM  kox Anaokx [itahasaaoM kox r}pa maoM vaiNa-ta  ikxyaa jaataa hOx( ha^Mlaaikx eosao vaNa-na  kox AaOicatya par savaailayaa inaSaana laga sakxtaa hO)x11 |

diXaNa eiSayaa maoM BaI saMskRxta kxao QaIro QaIro [sakox "xyauvaa irStaodaraoM " ([NDaoàAaya-na BaaYaaAaoM) AaOr kx[- x"xd<akx saMtaanaaoMx(d`ivaDÜx) BaaYaaAaoM Wara ekx ikxnaaro KadoDÜ idyaa gayaax| yah kxhanaI [sakox yaUraopaIya pa`itar}pa kxI ApaoXaa kxhIM AiQakx i@laYT hOx, magar yaha^M hmaoM {sao {sakxI paUrI jaiTlataa maoM nahIM doKanaa hO ,xAipatau hma saMXaopa maoM kuxC ibanduAaoM kxa {llaoKa kxroMgao jaao hmaaro ivaYaya kox ilayao AnaukUxla hOMx 12 |  

mausalamaanaaoM naox,xjaao {pamahaWIpa maoM 13vaIM sao 18vaIM SataabdI takx pa`mauKa rajanaIitakx Sai@ta qaox,xdiXaNa eiSayaa maoM [slaama kxI dao pa`mauKa ("x@laaisakxla") BaaYaaAaoMx:xxArbaI AaOr fÜxarsaI kxa pa`tyaaraopaNa ikxyaax| 16vaIM AaOr 17vaIM SataaibdyaaoM maoM lagaBaga paUro diXaNa eiSayaa {pamahaWIpa par maugaÜla saama`ajya sqaaipata hao gayaax| pa`Saasanax(saaqa hI [itahasa Saas~ax,xkxavya [tyaaid ) kxI BaaYaa [sa saama`ajya maoM fÜxarsaI qaIx| 18vaIM SataabdI kox {<araQa- sao carmarataa huAa maugaÜla saama`ajya  QaIro QaIro  x"x{<araiQakxar maoM imala gayaax"xxiba`iTSaaoM kxaox,xijanhaoMnao Apanao saama`ajya kxa inamaa-Na ikxyaax(SaasakxIya r}pa sao [sakxI GaaoYaNaa hu[- sana\ 1858 maoM)x| fÜxarsaI kxao ekx rajakxIyaxx(AaOrx,xekx tarh saox,xx"x@laaisakxlax") AiKalaà{pamahaWIpaIya pa`Saasana evama\ saMskRxita kxI BaaYaa kox r}pa maoM AMga`ojaÜI Wara sqaanaaMtairta kxr idyaa gayaax| AaOr Aaja BaI svatan~a BaartaIya gaNarajya maoM pa`SaasakxIya evama\ saaMskRxitakx ekxtaa AiQakxtar AMga`ojaÜI Wara hI pa`dana kxI jaataI hOx| AMga`ojaÜI kxao vaastava maoM ekx BaartaIya BaaYaa  samaJaa jaataa hO ,xjaao vaakÜx[- maoM vah bana BaI ga[- hOàAnaokx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM sao ekx  AaOr Saayad ekx primus inter pares |

AaQauinakx BaartaIya doSaI BaaYaae^M ,xAaQauinakx yaUraoipayana BaaYaaAaoM kxI Baa^Mitax,xjÜyaadatar [-saa paScaata\ dUsarI sahs~aabdI maoM Aistatva maoM Aa[-Mx| AaQauinakx (paiScamaI) yaUraoipayana BaaYaae^M kuxC SataaibdyaaoM takx laOiTna kxI C~aCayaa maoM rhIMx| [saI pa`kxar AaQauinakx BaartaIya BaaYaae^M BaI kuxC SataaibdyaaoM takx ApanaI x"@laaisakxlax" BaaYaaAaoM kxI C~aCayaa maoM rhIMx:   ihnduAaoM kox ilayao  yah qaI saMskRxtax,xmausalamaanaaoM kox ilayao ArbaI taqaa fÜxarsaI evama\ 18vaIM SataabdI kox Anta saox daonaaoM hI kox ilayao AMga`ojaÜI |x20vaIM SataabdI kox AMitama carNa takx diXaNa eiSayaa maoM paiScama yaUraopaIya x"raYT/Iya rajyaaoM " jaOsaI kxao[- caIjaÜ nahIM qaIx,xAta: hma mauiSkxla sao hI x"xraYT/Iyax" BaaYaaAaoM taqaa x"xraYT/Iyax" saaihtyaaoM kox baaro maoM kuxC kxh sakxtao hOMx| ifÜxr BaI AaQauinakx BaartaIya BaaYaae^M ivakxisata haotaI rhIMx,AaOr 19vaIM taqaa 20vaIM SataaibdyaaoM maoM {namaoM sao Anaokx BaaYaaAaoM maoM AaQauinakx saaihtyaaoM  kxI {tpai<a hu[- 13 | Aaja BaartaIya gaNarajya kxI saaihtya AkxadmaI 22 saaihityakx BaaYaaAaoMx(saMskRxta AaOr AMga`ojaÜI samaota) kxao maanyataa dotaI hO 14 |

AaQauinakx saaihtya  sao ,xjaOsaa ikx {}par kxha jaa caukxa hOx,taatpaya- hO ekx saamaaijakxx(saaMskRxitakx) saMsqaaàevama\àpa`ik`xyaa sao ijasakox Antaga-ta ikxsaI Xao~aIya BaaYaa  maoM (ivaiBaÙa pa`kxar kox) mauid`ta  paazaoM (texts) kxa ekx iSaiXata  samaudaya kox baIca ivatarNa ikxyaa jaataa hO ,xjaao [na paazaoM kxa "x{payaaogax" kxrtao hOM [nhoM inajaI r}pa maoM (yaa CaoTo CaoTo samaUhaoM maoMx,xjaOsao pairvaar maoM) paZÜkxrx | "xAaQauinakxx" Sabd sao yaha^M evama\ Anya sqaanaaoM par matalaba hO x"xpaiScamaIx"x,xkxma sao kxma x"xpaiScamaI maUla kxax" 15| Ata: r}sa taqaa Baarta daonaaoM maoM AaQauinakx saaihtyaaoM kox inamaa-Na kxa Aqa- qaax,x Anya baataaoM kox Alaavaax,xivaiBaÙa paiScamaI saaihityakx ivaQaaAaoM kxa k`xmaSa: r}saI AaOr BaartaIya BaaYaaAaoM maoM pa`tyaaraopaNa AaOr pairNaamaI GarolaUkxrNax| {panyaasa [nhIM ivaQaaAaoM maoM sao ekx qaax|

r}saI maoM x"x{panyaasax" kox ilayao Sabd hO roman ({ccaarNax:xx"raomaanax")x,xjaao yaa taao jama-na sao yaa ifÜxr saIQao fÜ`oMca BaaYaa sao ilayaa gayaa hOx|xkx[- BaartaIya BaaYaaAaoM maoM x"x{panyaasax" kox ilayao koxvala AMga`ojaÜI Sabd novel hI pa`yau@ta haotaa hOxx([sakox ivaiBaÙa {ccaarNaaoMàsaMSaaoQanaaoM kox saaqa)x|

BaartaIya saMdBa- maoM {panyaasa kxI navaInataa [sa taqya sao roKaaMikxta kxI jaataI hO ikx AaQauinakx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM 19vaIM SataabdI sao pahlao bahuta kxmax(Agar kxao[- qaa taao) gaV qaax| [na BaaYaaAaoM maoM jaao kuxC BaI rcaa gayaa qaax(AaOr [namaoM sao Anaokx rcanaae^M taao mahana saaihityakx kRxitayaa^MóQaaima-kx rcanaae^M qaIM)x,vah lagaBaga hmaoSaa paV r}pa maoM qaax,na ikx gaV r}pa maoMx|xdiXaNa eiSayaa kxI pa`acaIna @laaisakxla BaaYaaAaoMx,xsaMskRxta taqaa fÜxarsaI maoM BaIx,kxqanaatmakx gaV taulanaatmakx r}pa sao kxafÜxI kxma maa~aa maoM qaax,xAaOr ,xbaoSakx,xAaQauinakx {panyaasa jaOsaI kxao[- ivaQaa nahIM qaIx|xkuxCx(magar AiQakx nahIM) sarla SabdaoM maoM kxhoM taaox,vah saIQaax,xsapaaTx,kxqanaatmakx gaVx,ijasakxa saMbaMQa hma {panyaasa kxI ivaQaa sao jaaoDÜtao hOMx,xBaarta maoM yaUraopa sao 19vaIM SataabdI maoM pa`tyaaraoipata ikxyaa gayaa qaax|

[sa transfert culturel (saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNax) kxa paUra [itahasa AaOr na hI {sakox ekx AMSax,xBaarta kxI imaÕI maoM {panyaasa kox pa`tyaaraopaNa kxax, paUra [itahasa Aba takx ilaKaa nahIM gayaa hOx|magar daonaaoM ikÜxssaaoM kxI saamaanya r}paroKaae^M kxmaaobaoSa &aata hOMx| [sa pa`ik`xyaa maoM saMlagna kxma sao kxma taIna yaa caar pa`kxar kox maanavaIya maaQyamaaoM AaOr pa`orNaaAaoM kxao hma pahcaana sakxtao hOM |pahlaax,[-saa[- imaSanarIx(ivaiBaÙa saMpa`dayaaoM kox) jaao Apanaa saMdoSa x"xmaUita-paUjakxaoMMx"x tak  paMhucaanao kox ilayao {tsaukx qaox|xkuxC BaartaIya BaaYaaAaoM maoM pahlaI gaVatmakx rcanaayaoM imaSanairyaaoM Wara ilaKao gayao laGau inabaMQa evama\óAqavaa baa[ibala kox paazaoM koxx(gaaospaolsa koxx,xyaa paUro nyaU TosTamaoMT kox ,xyaa paUrI baa[ibala kox BaI) Anauvaad qaox|xkxma sao kxma ekx BaartaIya BaaYaax(Asaimayaa) maoM pa`qama {panyaasaaoM maoM sao ekx ("kxaimanaIkxantaar cair~ax" , êkxaimanaIkxanta kxa jaIvanaëx,xlaoKakxx:xxe.kox. gaunao-x,x1877x) 16 ekx imaSanarI Wara ilaKaa huAa bataayaa jaataa hOx|xAnya yaUraoipayana paustakxaoM kox Anauvaad BaartaIya BaaYaaAaoM maoM saamaanyata: gaV kox evama\ ivaSaoYata: {panyaasa kox pa`tyaaraopaNa kxa mahtvapaUNa- Baaga qaox|x[sa tarh  banyana kox "Pilgrim's Progress"  kxa Anauvaad Anaokx BaaYaaAaoM maoM huAax,ijasanao BaavaI {panyaasaaoM kox ilayao ekx namaUnao kxa kxama ikxyaax| banyana kxI paustakx kxa Anauvaad yaa taao imaSanairyaaoM nao ikxyaa yaa ifÜxr [-saa[- Qama- maoM pairvaita-ta hue BaartaIyaaoM naox|xkxma sao kxma dao BaartaIya BaaYaaAaoM maoM pa`qama {panyaasa BaI eosao Qama- pairvaita-taaoM Wara ilaKao gayao qaox: marazI maoM ("yamaunaaàpaya-Tnax"x,xlaoKakxxx: baabaa paÔnajaIx,1857) taqaa taimala maoM ("iparatapaa mautailayaar sairi<armax" ê" pa`taapa maudilayaar kxa jaIvanaëx,laoKakxx: saomyauAla vaodnaayakxma\ ipallaox,x1879) 17 |

iba`iTSa pa`Saasakx BaI kxBaI kxBaI BaartaIya BaaYaaAaoM maoM gaV rcanaaAaoMxx({panyaasaaoM) kxao janma donao maoM kxarNaIBaUta rho hOMx| {nakox [radox,xkx[- dSaaAaoM maoMx,xiSaXaa sao saMbaMiQata pa`taIta haotao hOMx| [sa pa`kxar ,xgaujarataI kxa pahlaa {panyaasa nandSaMkxr maohtaax(maRtyau 1905) Wara x"xiSaXaaàivaBaaga kox ekx [Mspao@Trx,ximasTr rsaolax,xkox Aaga`h par ,xijasakox maatahta vao kxaya- kxrtao qaxox"x,ilaKaa huAa bataayaa jaataa hOx| sana\ 1866 maoM ilaKaI ga[- yah paustakxx,x"kxrNa Gaolaaox" gaujarataI kxa xpa`qama eoitahaisakx {panyaasax,xyaa AiQakx {icata haogaa yaid kxhoM ikx gaujarataI kxa pahlaa raomaansa  qaa |xyah {panyaasa gaujarata kox AMitama ihndU rajaa kxrNa vaGaolaao kox patana kxI GaTnaa par AaQaairta hOx,xijasao {sakox icaDÜicaDÜo svaBaava kox kxarNa  {sakox kuxla naama vaGaolaao kox sqaana par Gaolaaox(paagala) kxha kxrtao qaoxx" 18 |[sa baata kxI kxafÜxI saMBaavanaa hO ikx gaujarataI laoKakx nao vaa^lTr skxa^T Wara ricata eoitahaisakx {panyaasa (raomaansa) paZÜo qao AaOr {sanao [itahasa kxao lailata saaihtya maoM pairvaita-ta kxrnao kxI {nakxI takxnaIkx kxao ApanaI rcanaaAaoM maoM hstaaMtairta kxrnaa caahax| [sa saMbaMQa maoM yah baata Qyaana donao yaaogya hO ikx 19vaIM SataabdI maoM svayaM [itahasa kxa ivacaar ihndU maanaisakxtaa maoM QaIro QaIro samaa rha qaax|xxpaarMpairkx ihndU maanaisakxtaa maoM [itahasa jaOsaI kxao[- caIjÜax,x[sa Sabd kox hmaarox(paiScamaI) Aqa-  maoMx,xnahIM qaIx|

magarx,xbaoSakxx,x19vaIM taqaa 20vaIM SataaibdyaaoM maoM AiQakxaMSa BaartaIya {panyaasa eosao BaartaIyaaoM Wara ilaKao gayao qao ijanhaoMnao na taao [-saa[- Qama- kxao Apanaayaa qaax,xna hI kxayaa-laya maoM Apanao iba`iTSa AfÜxsaraoM Wara pa`orNaa paa[- qaIx| {nakox {_oSya mauKyata: vaOsao hI qaox,jaao paiScamaI laoKakxaoM kxao Apanao {panyaasa ilaKanao kox ilayao pa`oirta kxrtao qao AaOr kxrtao hOMx|

pyaarIcand ima~ax(1814à1883)x,xekx kxlakx<aavaasaI baMgaalaI naox,xsana\ 1850 kox dSakx kox maQya maoM baMgaalaI kxa pa`qama {panyaasax,xAaOr saamaanyata: pa`qama BaartaIya {panyaasa "Alaalaor Garor dulaalax" (ijasakxa Anauvaad hao sakxtaa hO

x" baDÜo Gar kxa ibagaDÜa baoTax") ilaKaax|xxyah {panyaasa pahlao ekx sastaI maaisakx pai~akxa maoM k`xmaSa: pa`kxaiSata huAax,xijasakxa pa`kxaSana laoKakx svayaM ikxyaa kxrtao qaox,xAaOr x"x[sakxa {_oSya qaa maihlaaAaoM kxI {Ùaita evama\ {nakxa manaaorMjanax" 19 |xBaUimakxa maoM laoKakx nao ilaKaa qaa ikx {nakxI rcanaa kxa pa`mauKa {_oSya baccaaoM kox gaÜlata ZMga sao laalanaàpaalana kox hainakxarkx pairNaamaaoM kxao dSaa-naa qaax| {panyaasa kxI kxqaavastau ekxdma sarla hOx| kxlakx<aa maoM ekx x"xnava saMBa`antax" ihndU kox dao pau~a hOMx| baDÜa pau~a Anauicata ZMga sao ikxyao gayao laalanaàpaalana kox kxarNa ibagaDÜ gayaa hOx| ipataa kxI maRtyau kox baad vah baurI saMgata maoM paDÜ jaataa hOx,x{sakxI daOlata ifÜxjaÜUla KaÜcaI- maoM {DÜa dotaa hO AaOr inaQa-na hao jaataa hOx| magar {sakxa sadacaarI CaoTa Baa[- {sakxI madd kox ilayao Aataa hO AaOr gaÜrIba Baa[- kxao sanmaaga- par laanao maoM safÜxla hao jaataa hOx|x(kuxC BaartaIya ivaWana yah davaa kxrtao hOM ikx pyaarIcand ima~a nao fÜxIilDMga kox "Ta^ma jaaonsax" kxa Apanao {panyaasa kox ilayao namaUnao kox taaOr par pa`yaaoga ikxyaax,magar [sa baata par mataO@ya nahIM hO)x|

[sa iGasaI ipaTI kxqaaàvastau evama\ sarla {padoSaatmakxtaa kox paICox,xmaora ivaSvaasa hO ikxx,xhma AaQauinakxtaa kxI kuxC baDÜI samasyaaAaoM kxao mahsaUsa kxr sakxtao hOMx,xjaao Anaokx ,xna koxvala BaartaIya ,x{panyaasaaoM maoM dRiYTgaaocar haotaI hOMx| yao samasyaae^M hOM badlatao hue saamaaijakx pairvaoSa maoM ekx vyai@ta kxI samasyaae^Mx|yah vyai@ta parMparagata maUlyaaoM kox AaQaar parx(jaao {sao laalanaàpaalana evama\ iSaXaa Wara saaOMpao BaI nahIM jaatao) nahIM jaI sakxtaax,AaOr na hI vah svayama\ Apanao ilayao na[- maanyataaAaoM kxI talaaSa kxr sakxtaa hOx| pairNaama vah haotaa hO ijasao emaIla duKao-max(E.Durkheim) nao anomie kxha hO (ihndI maoM [sa f`oMxca Sabd kxa Anauvaad " AQaaima-kxtaax" hao sakxtaa hOx)x| vyai@ta kxI eosaI isqaita kxao jaDÜhInataa BaI kxha jaa sakxtaa hOx| yah kxao[- saMyaaoga nahIM hO ikx pahlaa BaartaIya {panyaasa ilaKaa gayaa ekx jaDÜhIna vyai@ta kox baaro maoM AaOr vah pa`kxaiSata huAa kxlakx<aa maoMx,yaanaox{sa Sahr maoM ijasakxI jaDÜoM sqaanaIya imaÕI maoM nahIM hOMx|x{panyaasa kox laoKakxx,xpyaarIcand ima~ax,xihnduAaoM kxI {sa pahlaI paIZÜI sao qaox,xijanakxao AMga`ojaÜI iSaXaa pa`apya qaIx,xAaOr Ata: {nhoM BalaI Baa^Mita &aata qaa ikx saMskRxitayaaoM kox Tkxrava AaOr taIva` gaita sao hao rho saaMskRxitakx pairvata-na vyai@ta kox ilayao ikxsa pa`kxar kox maanaisakx tanaava {tpaÙa kxr sakxtao hOMx|

pyaarIcand ima~a Wara ilaKaI ga[- [sa kxqaa kxao baMgaalaI AaOr BaartaIya saaihtya kox [itahasa maoM gaaOrvapaUNa- sqaana pa`apta hOx| magar [sao Aaja Aama baMgaalaI paazkxaoM Wara {panyaasa  kox r}pa maoMx,xekx saaihityakx kRxita kox r}pa maoM ,xmauiSkxla sao hI paZÜa jaayaogaax|xAaOr yaid {sakxa ABaartaIya paazkxaoM kox ilayao Anauvaad ikxyaa jaayao taao BaI {panyaasa kox r}pa maoM vah safÜxla nahIM haogaIx|

ekx Anya x"pa`qama {panyaasax"x,xmalayaalama saaihtya kox pa`qama {panyaasa kxI baata qaaoDÜI Alaga hOx| [sao ilaKaa qaa candU maonanax(1847à1899) naox,xjaao mad`asa pa`oisaDonsaI kox pa`Saasana maoM kxaya-rta qaox| sana\ 1899 maoM pa`kxaiSata [sa {panyaasa kxa SaIYa-kx baDÜa mauKar hOx:x"[ndulaoKaax.x[Miglasa naaovala maitair[la eJautaappaoÕIÕullaa Aaor] kxqaax" ijasakxa taatpaya- hOx: "[ndulaoKaax.xAMga`ojaÜI {panyaasa kox namaUnao par ilaKaI ga[- kxqaax"x|  kxqaavastau hO ekx x"xpa`oma kxhanaIx" ekx AaQauinakx pairvaoSa maoMx| candU maonana nao mauiSkxla sao hI pa`isaw f`ÜaMsaIsaI ivaWana pyaoràdnyaola Hyauex(Pierre-Daniel Huet , 1630-1721) kxI "xTraité (Lettre) de l'Origine des Romans " ("{panyaasaaoM kox {d\gama par inabaMQaxx"x(1670) paZÜI haogaIx| magar BaartaIya laoKakx kxI rcanaa ekx saaihityakx ivaQaa kox r}pa maoM 17vaIM SataabdI maoM dI ga[- {panyaasa kxI f`xaMsaIsaI pairBaaYaa kox ekxdma Anaur}pa hO :x" ....ce que  l'on appelle proprement Romans sont des fictions d'advantage amoureuses, éccrites en Prose avec art, pour le plaisir et l'instruction des Lecteurs"( "xvaastava maoM ijasao {panyaasa kxhtao hOM ,xvah hOM kxlpanaae^MMàkxilpata kxqaae^MàAiQakxaMSa pa`oma kox baaro maoMx,xgaV maoM kxlaatmakxtaa sao ilaKaI hu[-x,xpaazkxaoM kxao Aanand AaOr {padoSa donao kox

ilayaox" )x|

maaQavanax,ekxx saundr AaOr sauiSaiXatax(ijasakxa Aqa- AMga`ojaÜI ZMga sao iSaiXata) yauvakx hOx,xjaao saundr AaOr {tanaI hI sauiSaiXatax(AMga`ojaÜI taqaa saMskRxta àdaonaaoM maoM) yauvataI [ndulaoKaa sao pa`oma kxrtaa hOx| naayar jaaita kox vao daonaaoMx,vaastava maoM dUr kox irStaodar hOMx,xjaao ekx baDÜo saMyau@ta pairvaar kox Baaga hOMx| magar [sa saMyau@ta pairvaar kxa mauiKayaa maaQavana sao AsaMtauYT hO AaOr vah [ndulaoKaa kxa ivavaah ekx pa`aOZÜ ba`aHmaNax(nambaUid`paad) sao yaugaaoM sao calao Aa rho rIitaàirvaajaaoM kox Anausaar kxrnaa caahtaa hOx| kxafÜxI saMGaYaao-M taqaa gaÜlatafÜxhimayaaoM kox paScaata\ maaQavana AaOr [ndulaoKaa ivavaah kxrnao maoM safÜxla hao jaatao hOMx| pa`oma AaOr ivakxasaSaIla ivacaarQaara kxI ivajaya sao paUva- ekx paUra AQyaaya samaipa-ta hO [-Svar kox Aistatva taqaa BaartaIya raYT/Iya kxa^Mga`osa kxI rajanaIita kox baaro maoM taIna vyai@tayaaoM kox baIca hue saukxrata SaOlaI kox saMvaad kxaox|BaartaIya naarI kxao AMga`ojaÜI iSaXaa kxa vardana donao koxx laoKakx kox AaHvaana kox saaqa {panyaasa samaapta haotaa hOx|

BaartaIya saaihtya kox [itahasakxaraoM Wara "[ndulaoKaax" kxI baDÜI pa`SaMsaa kxI ga[- hO AaOr jaÜaihr hOx,xyah malayaailayaaoM Wara ABaI takx paZÜa jaataa hOx| sana\ 1889 sao 1956 takx [sakxI 53 AavaRitayaa^M inakxla caukxI qaIMx(maoro paasa hala hI kox AaMkxDÜo {palabQa nahIM hOM)x|xsana\ 1890 maoM hI [sakxa AMga`ojaÜI Anauvaad mad`asa x(Aba caoÙaa[) maoM pa`kxaiSata hao gayaa qaa | Anauvaad ikxyaa gayaa qaa jaa^na DËUmaoga- (John Willoughby Francis Dumergue)  Wara jaao mad`asa pa`Saasainakx saovaa maoM laoKakx kox vairYz qaox20 |DËUmaoga- nao hI maUla saMskxrNa maoM laoKakx Wara ilaKaI ga[- BaUimakxa kxa BaI Anauvaad ikxyaa qaax| yah BaUimakxa hmaoM {sa pa`ik`xyaa kox {na maanavaIya pairmaaNaaoM kxa AaBaasa dotaI hO ijasako  Wara paiScamaI saaihityakx xivaQaax(namaUnao) kxa BaartaIya vaataavarNa maoM pa`tyaaraopaNa ikxyaa gayaax| Ata: [sa BaUimakxa kox AarMBa sao ekx baDÜa {wrNa donaa {icata haogaax:

"xmaOMnao AMga`ojaÜI {panyaasa vyaapakx r}pa sao paZÜnaa AarMBa ikxyaa....sana\1886 kox Anta maoMx,xAaOr taba maOM Apanao

kxayaa-layaIna kxta-vyaaoM kox baad kxa saara KaÜalaI samaya {panyaasa paZÜnao maoM lagaa dotaa qaax| [sakox saaqa hI mauJao eosaa pa`taIta huAa ikx maoro GainaYz ima~aaoM kxa samaUhx,xijanakox saaqa maOM Apanaa samaya saamaaijakx baatacaIta taqaa manaaorMjana maoM ibataataa qaax,xsvayaM kxao kuxC {paoiXata samaJanao lagaa hOx,xAaOr maOM eosao {paaya ZUMZÜnao lagaa ijasasao maOM [na sadsyaaoM sao Apanao {panyaasa pazna kxao CaoDÜo ibanaa saulah kxr sakU^Mxx| [sa {_oSya sao maOMnao kuxC {panyaasaaoM kxa saaraMSa {nhoM malayaalama maoM bataanao kxa pa`yatna ikxyaax,xmagar maoro Ea`aotaaAaoM kxao {na dao yaa taIna paustakxaoM kox maoro Wara idyao gayao vaNa-na maoM idlacaspaI nahIM idKaa[- dIx| Anta maoM yah huAa ikx [namaoM sao ekx sajjana laa^D- baIkxnsafÜxIlD kox x"honrIeTa Tompalax" sao baDoÜ pa`Baaivata huex,xAaOr taba {panyaasaaoM kox maaOiKakx Anauvaad saunanao kxI r]ica ekx SaaOkÜ  maoM badla ga[-....Anta maoM mauJasao baIkxnsafÜxIlD kox [sa {panyaasa kxa ilaiKata Anauvaad pa`stauta kxrnao kxI ivanataI kxI ga[-x,xAaOr maOMnao [sao svaIkxar kxr ilayaax| magar jaba maOMnao [sa kxaya- maoM qaaoDÜI pa`gaita kxIx,xtaao maOMnao [sa baaro maoM ifÜxr sao saaocaa AaOr inaScaya ikxyaa ikx [sa pa`kxar kox Anauvaad kxa kxao[- mahtva nahIM haogaax| Apanao ima~aaoM kxaox,xjaao AMga`ojaÜI sao AnaiBa&a hOMx,xmaaOiKakx r}pa sao {panyaasa kxI payaa-pta sahI jaanakxarI donaa maoro ilayao kxizna nahIM qaax,xmagar [sa kxhanaI kxa sahI pa`Baava ilaiKata Anauvaad maoM pa`stauta kxrnaa maoro ilayao AsaMBava qaa....jaba Anauvaad ilaKaa jaataa hOx,taao maistaYkx SabdaoM kxI koxvala ekx Ea`RMKalaa kxao hI ga`hNa kxrtaa hOx,jaao [sa {_oSya kox ilayao payaa-pta nahIM hOx| maaOiKakx Anauvaad kxrtao samaya AMga`ojaÜI AiBavyai@ta kxa sahI Aavaogax,xkxBaI kxBaI ,xbanaayao rKaa jaa sakxtaa hOx,xmagar kxqanax,xpaUrI tarh saox,xsamaJanao yaaogya banaayaa jaa sakxtaa hO ikxsaI kxa^maonT/I kxI sahayataa sao kuxC spaYT kxrkoxx,xhr pa`kxrNa kox ilayao {icata kuxC ivastaRta ivavarNa Warax,xSabdaoM kox {ccaarNaaoM kxao havaàBaavaaoM Wara pa`diSa-ta kxrkoxx| Agar ikxsaI GaaoiYata SabdSa: Anauvaad maoM eosao ivavarNa ,xvyaaKyaae^M taqaa vaNa-na DalaoM jaayaoM taao yah kRxitax,xekx Anauvaad kox r}pa maoM ,xpaUrI tarh naYT hao jaayaogaIx|xifxÜr dUsarI kxiznaa[- yah hO ikx pa`oma pa`saMgaaoM kxaox,xijanakxI AMga`ojaÜI {panyaasaaoM maoM Barmaar haotaI hOx,xmalayaalama maoM ilaiKata Anauvaad maoM pa`stauta kxrnaa sauKakxr nahIM haogaax| Ata: [na saBaI pairisqaitayaaoM par ivacaar kxrnao kox {paranta maOMnao fÜOxsalaa ikxyaa ikx kxmaaobaoSa AMga`ojaÜI kox hI namaUnao par malayaalama maoM hI {panyaasa ilaKanao kxa..."x20 |

Anauvaadkx kxao ilaKao gayao Apanao pa~a maoM laoKakx qaaoDÜI saI iBaÙa saUcaI pa`stauta kxrtao hOM x"x{na kxarNaaoM kxI ijanhaoMnao mauJao malayaalama maoM {panyaasa ilaKanao kox ilayao pa`oirta ikxyaax"x:

"xpa`qamax,xmaorI patnaI kxI {sakxI ApanaI BaaYaa maoM AMga`ojaÜI tajaÜ- par ilaKao gayao {panyaasa kxao paZÜnao kxI [cCa ijasao vah A@sar pa`kxT kxrtaI qaIx,

AaOr dUsarax,xmaorI tarfÜx sao [sa baata kxI kxaoiSaSa ikx @yaa maOM Apanao malayaalaI paazkxaoM kox mana maoMx,jaao AMga`ojaÜI kox jaanakxar nahIM hOMx,saaihtya kox {sa vaga- kox pa`ita r]ica {tpaÙa kxr sakxtaa hU^M jaao  AMga`ojaÜI BaaYaa maoM {panyaasaaoM Wara pa`stauta ikxyaa jaataa hO AaOr ijasakox baaro maoM vata-maana maoM x{nhoM kxao[- jaanakxarI nahIM hOx(@yaaoMikx {nhoM malayaalama maoM ilaKaI saaihityakx rcanaaAaoM kxao hI paZÜnao taqaa sarahnao kxI Aadta hO jaao {na GaTnaaAaoM evama\ pa`saMgaaoM sao BarpaUr hOM jaao pa`kRxita kox ilayao AsvaaBaaivakx hOM AaOr A@sar baohUda evaM AsaMBava haotaI hOMx)x,xAaOr yah doKanao kxI [cCa ikx @yaa vao eosaI ikxsaI kxhanaI kxI pa`SaMsaa kxroMgao ijasamaoM isafÜ- eosao taqya taqaa GaTnaae^M haoM jaao ikxnhIM ivaSaoYa pairisqaitayaaoM maoM {nakox Apanao GaraoM maoM GaiTta hao sakxtaI hOMx;

êtaIsarax,ëmaoro malayaalaI baaMQavaaoM kxao {sa isqaitax,xSai@ta evama\ pa`Baava kox dSa-na kxranaa jaao ApanaI svaaBaaivakx bauiwma<aa evama\ saundrtaa kox ilayao pa`isaw hmaarI naayar maihlaayaoM pa`apta kxroMgaI yaid {nhoM AcCI AMga`ojaÜI iSaXaa dI jaayaox;

AaOr Anta maoM malayaalama saaihtya kxI {Ùaita kox ilayao Apanaa yaaogadana donaax,jaaox,maOM duKa kox saaqa AnauBava kxr rha hU^Mx,ikx hmaaro pa`yaaoga na kxrnao evama\ dur]payaaoga kxrnao kox kxarNa SaIGa` maRtyau kxao pa`apta hao rha hOx" 22 |

baIsavaIM SataabdI maoM malayaalama saaihtya kxa kxafÜxI safÜxlataapaUva-kx ivakxasa huAa AaOr [sa saaihtya maoM Baarta kox Anya saaihtyaaoM kox hI samaana {panyaasa kxao ekx laaokxipa`ya ivaQaa kxa r}pa pa`apta huAax| eosao Anaokx BaartaIya {panyaasakxar hOM ijanakxI {nakxI ApanaI ApanaI BaaYaaAaoM maoM paazkxaoM Wara baDÜI pa`SaMsaa kxI jaataI hOx| [namaoM sao kuxC {panyaasakxaraoM kxao AnauvaadaoM kox Wara AiKala BaartaIya laaokxipa`yataa pa`apta hu[- hOx|

magarx,xjaha^M takx mauJao &aata hOx,xikxsaI BaartaIya {panyaasakxar Wara ikxsaI BaartaIya BaaYaa maoMx(AMga`ojaÜI CaoDÜkxr) ilaKaa gayaa kxao[- BaI {panyaasa Baarta kox baahr safÜxla nahIM huAa hOx| ikxsaI BaI gaV laoKakx kxaoox,xjaao BaartaIya BaaYaa maoMx(AMga`ojaÜI CaoDÜkxr) ilaKataa hOx,xivaSva vyaapaI pa`isawI AaOr óAqavaa saaihtya kxa naaobaula paurskxar pa`apta nahIM hao sakxa hOx| [sakox ilayao kx[- kxarNaaoM kxI Aaor [Saara ikxyaa jaa sakxtaa hOx|

pahlaax,xsaamaanyata: AaQauinakx saaihtya kxa AaOr ivaSaoYata: {panyaasa kxa diXaNa eiSayaa maoM bahuta hI saIimata saamaaijakx AaQaar hOx| vaha^M saaXartaa kxa star paiScamaI yaUraopa yaa r}sa kxI ApaoXaa kxafÜxI kxma hOx|diXaNa eiSayaa maoM Anaokx laaoga (saaihityakx) paaz evama\ kxao[- BaI jaanakxarI saamaanya r}pa sao dRSyaàEa`vya maaQyamaaoM sao Aatmasaata\ kxrnaa baohtar samaJatao hOMx,xbajaaya paazË maaQyamaaoM koxx|[sailayao diXaNa eiSayaa maoM isanaomaa Aita laaokxipa`ya hOx| Aaja kox diXaNa eiSayaa maoM sacamauca iSaiXata haonao kxa taatpaya- hO AMga`ojaÜI maoM iSaXaa paanaax| vaox,xjaao paZÜnao kxI Aadta Dalatao hOMx,AMga`ojaÜI maoM BaI paZÜoMgao hIàAaOr jÜyaadatar AMga`ojaÜI maoM hI paZÜoMgaox| AaOr ekx AMga`ojaÜI paZÜnao vaalao kox ilayao samaUcao x"xivaSva saaihtyax" kox War Kaulao hOMx,jaao sqaanaIya r}pa sao ricata ikxsaI saaihtya kox ilayao ekx

jaÜbad-stax(AaOr Saayad maarkx) pa`itayaaoigataa {tpaÙa kxrtaa hOx|

dUsarax,xdiXaNa eiSayaa kxI saMskRxita yaUraopax(r}sa saihta) kxI saMskRxita sao [tanaI iBaÙa hO ikx BaartaIya paazkxaoM kox ilayao jaao baata idlacaspa evama\ pa`orNaadayakx hao sakxtaI hOx,vah yaUraopaIyax(evama\ Anya doSaaoM kox) paazkxaoM kxao koxvala ivaica~a taqaa ivadoSaI pa`taIta haox|Saayad [saIilayao kxao[- {panyaasakxar mauiSkxla sao hI Baarta evama\ paiScamax(yaa r}sa) daonaaoM hI sqaanaaoM par safÜxla hao sakxtaa hOx|

dUsaro SabdaoM maoM {panyaasa laoKana Baarta maoM ABaI BaI x"svayaMàsaovaax"x(iva. iJamaU-nskxI kox SabdaoM kxa {payaaoga kxroM taao) kox star par hOx| BaartaIya {panyaasax(kxmaaobaoSa safÜxlataa sao) sqaanaIya AavaSyakxtaaAaoM kxao paUra kxrtao hOM magar vao ABaI takx xvaOiSvakx star par x"xibakxnao laayakxx" nahIM hOMx|xekx idlacaspa samaanataa doKaI jaa sakxtaI hO BaartaIya isanaomaa {Vaoga kox saaqax| yah ekx AaOr safÜxla {dahrNa hO transfert culturel (saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNa) kxax|xjaha^M takx ifÜxlmaaoM kox inamaa-Na kxa pa`Sna hOx,xBaarta kxa ivaSva maoM lagaBaga pahlaax(yaid ekxdma pahlaa na hao taao) sqaana hOx| samaUcao diXaNa eiSayaa maoM isanaomaa doKanaa Atyanta laaokxipa`ya hOx| magar diXaNa eiSayaa sao baahr [na ifÜxlmaaoM kxIx "xibak`xIx" kxa @yaa?

ifÜxr BaI ivaiQa kox ivaQaana kxao doKa paanaa AsaMBava hOx| AaOr yah saMBava hO ikx 21vaIM SataabdI maoM BaartaIya {panyaasax(AaOr Saayadx,xBaartaIya ifÜxlmaoM BaI) baakÜxI duinayaa maoM AcCa pa`dSa-na kxroMgaox|

 

iTppaiNayaa^M

1. yah laoKa sana\ 2002 maoM AMga`ojaÜI maoM ilaKaa gayaa qaa pa^irsa maoM Aayaaoijata ekx sammaolana kox ilayaox| baad maoM , f`oMxca BaaYaa maoMx,x[sao “L’horizon anthropologique des transferts culturels” (Paris, 2004) naamakx paustakx maoM pa`kxaiSata ikxyaa gayaax| paustakx kox SaIYa-kx kxa (jaao ikx sammaolana kxa BaI SaIYa-kx qaa) Anauvaad [sa pa`kxar ikxyaa jaa sakxtaa hOx:x“The anthropological horizon (perspective) of cultural transfers” or “Cultural transfers in anthropological perspective”.(maanava vaO&aanaIya pairpa`oXya maoM saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNax)x|xjaha^M takx maOM samaJataa hU^Mx,x"xsaaMskRxitakx pa`tyaaraopaNax" kxI pairkxlpanaa(AaoM) kxao "saaMskRxitakx {QaarIx" kxI pauranaI pairkxlpanaa kox AnaupaUrkx taqaa saMSaaoQana kox r}pa maoM pa`stauta ikxyaa gayaa hOx| [sa pairkxlpanaa kxa taatpaya- yah hO ikx kuxC laaogax(kxao[- saMskRxita ) ikxnhIM dUsaro laaogaaoMx(dUsarI saMskRxitax) sao kxao[- caIjaÜ laotao hOM AaOr [sa x"caIjaÜx" kxao Apanaa banaa laotao hOMx,x{sao jaOsao kxa taOsaa x" GarolaU banaatao hOMx"| jabaikx "saaMskRxitakx pa`tyaaraopaNax" kox Antaga-ta koxvala kxao[- caIjaÜ "sqaanaaMtairtax" kxI jaataI hO kuxC laaogaaoMx(ikxsaI saMskRxita) sao ikxnhIM dUsaro laaogaaoMx(dUsarI saMskRxita) kxao ,xibanaa [sa baata kxI parvaah ikxyao ikx nayao vaataavarNa maoM [sa "caIjaÜx" kxa @yaa haogaax|x[sa pa`kxarx,x{dahrNa kox ilayao , hma kxh sakxtao hOM ikx "xkÜxanaUna kxI savaao-ccataax"x,x"xsaMsadIya laaokxtaM~ax" evama\ "xmaanavaaiQakxarx" kxI paiScamaI kxlpanaae^M r}sa kxao sqaanaaMtairta kxI ga[-Mx,xmagar @yaa r}sa maoM {nhoM paUrI tarh "{Qaar ilayaa gayaax"xxAqaa-ta\ @yaa {nhoM svaIkxar kxrkox "xGarolaU banaayaa gayaax"? yah ek xKaulaa pa`Sna hOx|

2.Toynbee A. The World and the West. London, Oxford UP , 1953 , p.2.

3. kxlakx<aa evama\ saoMTàpaITsa-baga- kox baIca kxI samaanataa kxao kx[- laoKakxaoM Wara roKaaMikxta ikxyaa gayaa hOx|

Saayad [namaoM sabasao pahlao qao roijanaalD hobar Reginald Heber (1783 - 1826), ekx kxivax,yaa~aI jaao Apanao jaIvana kox Anta maoM kxlakx<aa kox ibaSapa bana caukox qaox| sana\ 1805à1806 maoM vao maa^skxao AaOr paITsa-baga- gayao qao taqaa sana\ 1823 maoM kxlakx<aa Aayaox|11 A@TUbar 1823 kxao [sa Sahr kox Apanao pahlao AnauBava kox baaro maoM vao ilaKatao hOMx:x"...paUrax(hO) [tanaa paITsa-baga- kox kuxC BaagaaoM jaOsaax(AaofÜx!) ikx ikxsaI AaOr jagah kxI kxlpanaa kxrnaa mauiSkxla qaax"(Bishop Heber in Northern India. Selections from Heber’s Journal / Ed. by M.A. Laird. Cambridge, 1971, p.43).25 janavarI 1824 kxao Aar. hobar nao ApanaI maa^M kxao ilaKaax: " kxlakx<aa baDÜI caaOMkxanao vaalaI jagah hOx,xmagar yah paITsa-baga- sao [tanaI imalataI jaulataI hOx,xha^Mlaaikx {sakox maukÜxabalao kxma Saanadar hOx,xikx mauJao kxBaI kxBaI r}sa maoM haonao kxa AaBaasa haotaa hOx|pa`mauKa GaraoM kxa vaastauiSalpa ekx hI hO..." (Heber R. Narrative of a Journey through the Upper Provinces of India. Vol.2. London , 1828 ,p.318);

Agalaa ijaÜk`x maOM kxr}Mgaa ekx r}saI yaa~aI taqaa SaaOikÜxyaa ica~akxar ipa`nsa Alao@sao[ iÔi~ayaoivaca saailtakxaofÜx(1806à1859) kxax| 1840 kox dSakx maoM {nhaoMnao dao baar Baarta kxI yaa~aa kxI AaOr Apanao AnauBavaaoM kxao paoirsa maoM pa`kxaiSata ekx f`oMxca paustakx maoM pa`kxaiSata ikxyaax(19vaIM SataabdI kox kuxC Anya r}saI kuxlaInaaoM kxI Baa^Mita ipa`nsa saailtakxaofÜx ApanaI janmaBaUima kxao bada-Sta nahIM kxr paatao qao AaOr svaocCa sao ekx pa`kxar kxa inavaa-isata jaIvana vyataIta kxrtao qaox)x: Saltikoff A.D. Lettres sur l'Inde êBaarta kox baaro maoM pa~aë. Paris , 1848. ( id. 09.10.1841 kxao ilaKao pa~a maoM saailtakxaofÜx ilaKatao hOMx: " hmanao kxlakx<aa kox saamanao laMgar DÜala idyaax|pahlaI najaÜr maoM Sahr paITsa-bauga- jaOsaa pa`taIta haotaa hOx: nadIx,xnaovaa jaOsaI hI caaODÜIx,xyaUraoipayana BavanaaoM kxI kÜxtaaroMx,xijanakox baIca maoM kxafÜxI jagah CUTI hu[- hOx,xinacalaI jagahoM AaOr mastaUlaaoM kxa paUra jaMgalax| magar kOxsaI gamaI-x,xkOxsaI GauTnax!x" (yah {WrNa maOMnao hala hI kxI r}saI AavaRita Салтыков А.Д. Письма об Индии. Москва, 1985, с. 60) sao ilayaa hOx|);

 maoro Agalao gavaah hOM pa`isaw f`xaMsaIsaI BaUgaaolaàvao<aa AaOr ArajakxtaavaadI Élisée Reclus (eilajao ro@lyaU) (1830 1905)| {nhaoMnao ilaKaax: "...maaOsama maoM AaOr laaogaaoM maoM fÜxrkÜx haonao kox baavajaUd ApanaI zMDI inayamainaYza evama\ BavanaaoM kox iGasaoipaTo ivanyaasa kxI dRiYT sao kxlakx<aa AaOr paITsa-bauga- ekx dUsaro kox samaana hOMx") ( Reclus E. Nouvelle geographie universelle. La terre et les hommes. T.8 ênavaIna sava-vyaapaI BaUgaaola.xBaUima taqaa manauYya. KaND 8ë.Paris, 1883,p.375);

AMitama {wrNa do rha hU^M 20vaIM SataabdI kox f`oMxca BaUgaaolaàvao<aa JyaUla syaaoMx(Jules Sion)x(1879à1940)xkxax: "...mahlaaoM kxa Sahrx(kxlakx<aa) ApanaI AtyalaMkRxta [maartaaoM kxaox,x{YNakxiTbaMQaIya pa`doSa maoMx,ekx navaàga`Ikx SaOlaI maoM paMi@tabaw ikxyao hOx, jaao AaScaya-janakx r}pa saox,xkxIcaDÜ maoM inaima-ta ekx Anya kRxi~ama Sahrx,xpaITsa-bauga- jaOsaI pa`taIta haotaI hOMx" ( Sion J. Asie des mousons. 2me partie. Inde. Inde-Indochine-Insulinde êmaanasaUnaaoM kxa eiSayaa. dUsara Baaga. Baarta. BaartacaIna (Indochina). WIpaBaarta  (Indonesia)]. Paris , 1929 , p.306.)

4. Pushkin A. Eugene Onegin Tr. by Charles Johnston. With an introduction by John Bayley. Harmondsworth (Penguine books), 1979.

5. [Seth V.] The Golden Gate. A Novel in Verse by Vikram Seth. N.Y., Random House , 1986.do. [sa paustakx maoM maora laoKaxx"xivak`xma saoz kxa "id gaaolDna gaoTx"  evama\ Alao@saand` paUiSkxna kxa "yaovgaonaI Aaonaoiganax"xx|

6. Zhirmunsky V.M. Gete v russkoi literature (r}saI saaihtya maoM gyaaoqao) [2nd ed.] Leningrad , Nauka , 1982 , p.30 , 33.

7. vaOkxilpakx r}pa sao, samaUcao Baartaxx(diXaNa eiSayaa) kxI taulanaa jaataIya r}sa sao ( jaOsaa ikx AalaoKa kox SaIYa-kx sao inaYkxYa- inakxalaa jaa sakxtaa hOx) nahIMx,xAipatau (jaOsaa ikx AalaoKa kox AarMBa maoM sauJaayaa gayaa hO) eoitahaisakx r}saI saama`ajya (ijasao 1922 sao 1991 takx saaoivayata saMGa kxha jaataa qaa) sao kxI jaa sakxtaI hOx| tadnausaarx,xsamaUcao BaartaIya saaihtya kxI taulanaax(kuxC ApavaadaoM kxao CaoDÜkxr) saaoivayata saMGa kox taqaakxiqatax "bahuraYT/Iya saaoivayata saaihtyax" sao kxI jaa sakxtaI hOx|

8. Kripalani K. Literature of Modern India. A panoramic glimpse. New Delhi : National Book Trust , 1982 , pp.2-3.

9.do. {da. Mukherjee S. Towards a Literary History of India. Simla , 1975 , pp.5-15.

10. [sa ivaYaya par Ea`oYz paiScamaI paustakx ABaI BaI hO : Keith A.B. A History of Sanskrit Literature. London (OUP) , 1920 , (Anaokx AavaRitayaaoM maoM). tau. saaqa hI M.Winternitz (AgalaI iTppaNaI do.) History of Indian Literature.

11. do. [sa paustakx maoM maora laoKa x"xsaaihtyaaoM kox ivaiSaYT samaudaya  kxI AvaQaarNaax: ekx Baartaivad\ kox dRiYTkxaoNa saox"x|

12. BaartaIyax(diXaNa eiSayaa[-) saaihtya kox [itahasa kox ivastaRta pairpa`oXya kox ilayao maaoirtsa ivantaoina-tsa kxI paustakx ABaI BaI {payaaogaI hOx: Winternitz M. Geschichte der indischen Litteratur.êBaartaIya saaihtya kxa [itahasa. KaND 1à3ë Bd. 1-3. Leipzig. , 1908-1922 ; Winternitz M. A History of Indian Literature. Vol. 1-3 ( ijasakxI sana\ 1927 kox baad ivaiBaÙa AavaRitayaa^M inakxla caukxI hOMx,xlaoikxna {namaoM sao kuxC hI kxa sampaadna laoKakx Wara ikxyaa gayaa hO evama\ {nakxa pa`aiQakxar {sakox  Wara idyaa gayaa hOx)| magar Aba [sakox saaqa kuxC AaOr paustakxaoM kxa BaI {payaaoga kxrnaa haogaax| tau.  Chatterji S.K. Languages and Literatures of Modern India. Calcutta , 1963 ; Dimock  E.C.Jr.a.o. The Literatures of India. An Introduction. Chicago and London (the Un. of Chicago Press), 1978 ( Aagao [sa AalaoKa maoM kuxC AaOr saMdBa- ). êAba yah paustakx BaI do. Literary Cultures in History. Reconstructions from South Asia / Ed. by Sheldon Pollock. Berkeley etc., Un. of California Press, 2003ë|

13. do. {da. Chatterji S.K. {}par inaid-YT paustakxx|

14. 1960 kox dSakx ko  AarMBa sao saaihtya AkxadmaI ivaiBaÙa BaartaIya saaihtyaaoM kox [itahasaaoM par ekx Ea`MRKalaa pa`stauta kxr rhI hOx| Aba lagaBaga baIsa eosao x"x[itahasax" pa`kxaiSata hao caukox hOMx|

15.ekx vaad ivavaad calaa Aa rha hO [sa baaro maoMx,xikx @yaa x"AaQauinakxIkxrNax" sao taatpaya- AvaSyaMBaavaI r}pa sao x"xpaiScamaIkxrNax" sao hOx,xmagar yaha^M hmaoM [sa samasyaa maoM gahro jaanao kxI jÜar}rta nahIM hOx|

16. Goswami P. Fiction in Assamese. Gauhati , 1963 , p.1; Sarma S.N. Assamese Literature (A History of Indian Literature / Ed. by J. Gonda. Vol. IX ,part II , Fasc.2) ; Wiesbaden : Harrassowitz , 1976 , p.91.

17. do. {da. The Novel in India. Its birth and developement / Ed. by T.W.Clark. London,: Allen and Unwin , 1970 , pp.84-86 , 184-189.

18. Jhaveri M. History of Gujarati literature. New Delhi : Sahitya Akademi , 1978 , p.85.

19. The Novel in India . p.36.

20. maoro paasa [sa Anauvaad kxI dUsarI AavaRita hOx: Chandu Menon. Indulekha. A novel from Malabar / Tr. into English by W. Dumergue . Calicut : Mathrubhumi , 1965.

21. Chandu Menon . Indulekha , p.x-xi.

22. vahIMx, p.xvi.

                    *                     *                    *             *

 

 

 

xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx                

आन्ना करेनिना

 

"AaÙaa kxaroinanaax"  kxa BaartaIya Avataar

(Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kxa {panyaasa "gaRh dahx" )1

 

 

 

  BaartaIya {panyaasa kxa AQyayana kxrnao  vaalao SaaoQakxtaa- kxao

            jaao caIjÜaoM savaa-iQakx AakxiYa-ta kxrtaI hO vah hMOx:

            Alpaivaidta saamaga`I kxI samaRwtaax,

            ipaClaI SataabdI maoM  [sa ivaQaa maoM Apa`tyaaiSata r}pa sao

            bavaMDr kxI Baa^Mita huAa ivakxasa ,

            (AaOr) BaartaIya saaihtya kox [itahasa evama\ x[sa ivaQaa kox

           saamaanya  isawantaaoM kox AQyayana kox ilayao

  AtyaiQakx idlacaspa....pairNaamaaoM kxao paanao kxI carma saMBaavanaa 2|

 Alao@sao[- saogao-yaoivaca sauKaaocaaova kxI vaO&aainakx Qaraohr maoM 19à20vaIM SataabdI kox BaartaIya saaihtya maoM {panyaasa kxI {tpai<a evama\ ivakxasa par ikxyao gayao SaaoQakxaya- kxao mahtvapaUNa- sqaana pa`apta hOx 3| ivadoSaI saaihityakx kRxitayaaoM kox x"xnamaUnaox" par AaQaairta BaartaIya {panyaasaaoM maoM {nakxI gahrI r]ica qaI 4x|

Ata: , Asamaya hI hmasao ibaCuDÜ gayao sahyaaogaI kxao samaipa-ta paustakx maoM pa`stauta laoKa kxa samaavaoSa {icata hOx,xijasamaoM maOM yah pa`maaiNata kxrnao kxI AaSaa kxrtaa hU^M ikx baMgaalaI laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kxa {panyaasa "xgaRh dahx"  kxafÜxI hd takx lao. ina.xTa^lsTa^ya kox "AaÙaa kxaroinanaax"  par AaQaairta hOx5 |

{paya-u@ta daonaaoM {panyaasaaoM kxI taulanaa kxao {sa kRxi~ama iva&aana kxI saMkxINa- pairiQa maoM saImaabaw  nahIM ikxyaa jaa sakxtaax,x ijasao saaoivayata yauga maoM saaihtyaàiva&aana yaa saaihtyaà Saas~a kxa naama idyaa gayaa qaax6 |xtaulanaa xkxI pa`ik`xyaa kox daOrana Apairhaya- r}pa sao {tpaÙa pa`SnaaoM AaOr samasyaaAaoM kxa saMbaMQa {saàAba takx lagaBaga AivaVmaanaà"xSaas~ax" sao hOx,xijasao x"xtaulanaatmakx xsaMskRxita iva&aanax" kxa naama idyaa jaa sakxtaa hOx|x

Baarta maoM (r}sa saihta Anya gaÜOr paiScamaI doSaaoM kxI hI Baa^Mita) AaQauinakx {panyaasa kxI {tpai<a evama\ ivakxasa kxa [itahasa yaUraopaIya saMskRxita kxI ekx ivaSaoYa {paja kox ibalkuxla Apairicata imaÕI maoM pa`tyaaraopaNa AaOr {sakox {sa imaÕI maoM panapanao kxaxê"xsaaMskRxitakxIkxrNax" kxax(acculturation)ë [itahasa hO 7 | [sailayao ,xivaSaoYata:x,xBaartaIya {panyaasa kox [itahasa kxI r}saI {panyaasa kox [itahasa sao Atyanta raocakx taulanaa kxI jaa sakxtaI hOx|xAaOr eosaI taulanaa kxa AaQaarx(yaax,xdUsaro SabdaoM maoM kxhoM taaox,xivastaairta saMdBa-)àyaUraopaIya ivastaarIkxrNax(rajanaIitakxx,xAaiqa-kxx,xAaOr saaMskRxitakxx,xyaa jaOsaa ikx Aajakxla kxha jaataa hOx, "saaByaitakxx"x) kxI vaOiSvakx pa`ik`xyaa hOx,xjaao ipaClaI kuxC SataaibdyaaoM sao calaI Aa rhI hO AaOr ijasanao Baarta AaOr r}sa daonaaoM kxaoàha^Mlaaikx Alaga Alaga tarIkÜox sao AaOr samaya kxI ivaiBaÙa pairsaImaaAaoM maoMà xApanaI capaoT maoM lao ilayaa hOx|

r}saI caotanaa kox Anausaar r}sa kxa yaUraopaIkxrNa eoitahaisakx dRiYT sao sava-pa`qama paITr pa`qama kox naama sao evama\ taqaakxiqata xx"xpaITr kox sauQaaraoM " sao jauDÜa hOx(ha^Mlaaikx yah pa`ik`xyaa paITr sao kxafÜxI paUva- hI AarMBa hao ga[- qaI ,xipaClaI taIna SataaibdyaaoM saoàkxBaI QaImaIx,xtaao kxBaI taojaÜ gaita saoxàcalataI rhIx,xAaOr  Asala maoMx,xAaja takx cala rhI hOx)x| Baarta kox [itahasa maoM hmaaro paITr kox sauQaaraoM jaOsaI GaTnaa qaIàiba`iTSa Saasana kxI sqaapanaax(r}sa kxI hI Baa^Mita Baarta par paiScamaI yaUraopa kxa pa`Baava [sa x"xivaiSaYT kxalaKaNDÜx" sao kxafÜxI pahlao hI AarMBa hao gayaa qaa AaOr jaÜra BaI samaapta nahIM huAa hOx,x{saIkox saaqa sampaÙa nahIM huAa hOx)x|

Aama taaOr par [na daonaaoM [itahasaaoM kxax(pahlaox,xr}sa maoM paITr kox sauQaaraoM kxax,xAaOr dUsarox,xBaarta maoM iba`iTSa Saasana kxI sqaapanaa kxa) vaNa-na xAlaga Alaga tarh saox,xiBaÙa iBaÙa SabdavalaI maoM ikxyaa jaataa hOx: pahlaa kxha jaataa hOàr}sa kox r}paantarNa kxa [itahasax,xijasao svayama\ r}isayaaoM nao AarMBa ikxyaa AaOr kxayaa-invata ikxyaax,xxAaOr dUsaraà{painavaoiSatax,xgaÜulaama banaayao gayao doSa maoM ivadoiSayaaoM kox Saasana kxa [itahasax| magar yah iBaÙataa {tanaI pa`Kar nahIM hOx,xjaOsaI idKaa[- dotaI hOx| 19vaIMà20vaIM SataabdI maoM Baarta kxa r}paantarNa koxvala AMga`ojÜaaoM Wara hI nahIM ikxyaa gayaax,xbailkx Anaokx BaartaIya BaI [samaoM Saaimala qaox,xijanhaoMnao ikxsaI na ikxsaI tarh ivadoSaI SaasakxaoM kox pa`yatnaaoM kxao samBava ikxyaa AaOr (yaa) [na pa`yatnaaoM maoM Apanaa yaaogadana idyaa (kxBaI kxBaar {namaoM saMSaaoQana BaI ikxyaa)x| saaqa hIx,xr}sa kox r}paantarNa kxao {saI paiScamaI yaUraopa nao pa`oirta ikxyaax,xAaOr [tanaa hI nahIMx, kx[- paiScamaI yaUraoipayanaaoM nao 18vaIM AaOr 19vaIM SataabdI maoM saik`xya r}pa sao [sa pa`ik`xyaa maoM Baaga ilayaax| 18vaIM SataabdI kox {<araQa- sao r}sa kox sama`aT BaI r}saI kox sqaana par paiScamaI yaUraopaIyax(mauKyata: jama-na) maUla kox haonao lagao qaox| paITr pa`qama Wara AarMBa ikxyao gayao yaUraopaIkxrNa kox pairmaaNasvar}pa Saasakx taqaa iSaiXata vaga-  evama\ paarMpairkx SaOlaI maoM jaInao vaalaI janataa kox xbaIca saaMskRxitakx Kaa[- lagaBaga {tanaI hI gahrI  qaIx,xijatanaI ikx Baarta maoM AMga`ojÜaaoM (AaOr saaqa hI yaUraopaIkRxta iSaiXata vaga-) AaOr Aama janataa kox baIca kxI saaMskRxitakx  iBaÙataa kxI Kaa[- qaIx| {ÙaIsavaIM SataabdI kox slaavaaooifÜxla ivacaarkx r}sa kox iSaiXata vaga- kxI x"xivadoiSataax" par jÜaaor dotao hue kxBaI kxBaI {sakxI taulanaa Baarta kox AMga`ojÜaaoM sao kxrtao hOMx| [na daonaaoM doSaaoM maoM 19vaIMà20vaIM SataaibdyaaoM maoM hue vaOcaairkxx,xKaÜasa taaOr sao paiScamavaadIx(saava-BaaOimakx) AaOr x"xsvajaaitavaadIx"x(ivaiSaYTx,xdosaI)x,xAaMdaolanaaoM kxa taulanaatmakx saMSaaoQana Baarta AaOr r}sa kox baIca kxI taulanaa kxa ekx idlacaspa pahlaU hao sakxtaa hOx|

Aagao hma doKaoMgao ikx r}sa AaOr Baarta maoM yaUraopaIkxrNa kxI pa`ik`xyaa evama\ [na daonaaoM doSaaoM maoM x"paiScamavaadx"x AaOr xx"xdosaIvaadx" kox baIca mataBaod "AaÙaa kxaroinanaax" taqaa Sarta\cand` kox {panyaasa maoM pa`itaibaimbata haotaa hOx|

sana\ 1703 maoM naovaa nadI kox mauhanao par ,xjaao mauKyaBaUima kxao samaud`aoM AaOr mahasaagaraoM sao jaaoDÜtaI hOx,xpaITr pa`qama nao Apanao nayaox(paiScamaI yaUraopa kxI Aaor r]Jaana vaalao) saama`ajya kxI rajaQaanaI saoMTàpaITsa-baga- kxI naIMva rKaIx| lagaBaga {saI samayax,xsa~ahvaIM SataabdI kox navaoM dSakx kox Anta maoM x,xiba`iTSaaoM nao Baarta maoM Apanao saama`ajya kxI pa`staaivata rajaQaanaIx,xkxlakx<aax, kxa inamaa-Na ikxyaa gaMgaa nadI kox mauhanao par ,xjaao samaud`aoM AaOr mahasaagaraoM kxao mauKyaBaUima sao jaaoDÜtaI hOx| paITr pa`qama kxa {_oSya qaa x"xyaUraopa maoM iKaDÜkxI Kaaolanaax"x,xAaOr iba`iTSaaoM kxa x"xBaarta maoM iKaDÜkxI Kaaolanaax"x|daonaaoM hI isqaitayaaoM maoM rajaQaanaI kox ilayao sqala kxa caunaavax,xjaao rajanaIitakx taqaa Aaiqa-kx AnaumaanaaoM kox AaQaar par ikxyaa gayaa qaax,xBaagyaSaalaI nahIM qaax: saoMT paITsa-baga- evama\ kxlakx<aa kox bauro maaOsama kxa raonaaàdaonaaoM hI doSaaoM kox ilayao inarMtar isardd- banaa huAa hOx| kx[- baar taao daonaaoM rajaQaainayaaoM kox vaastauiSalpa kxI samaanataa kxa BaI {llaoKa ikxyaa gayaa hOxx8|

"AaÙaa kxaroinanaax" maoM gaa^Mva kxao svasqya evama\ saccao (r}saI) jaIvana kxa koxnd` maanatao hue {sakxa vaOYamya SahrI (yaUraopaIya) saByataa kox koxnd`aoMx,xpaITsa-bauga-x(AaOr maa^skxao) sao idKaayaa gayaa hOx| [saI tarh Sarta\cand` kox {panyaasa maoM kxlakx<aax(taqaa Anya SahraoMx)kxI ivaYamataax(ha^Mlaaikx Ta^lsTa^ya kxI ApaoXaa kxma taIva`taa sao) parMparaAaoM kox rXakx , gaa^Mva , sao dSaa-[- ga[- hOx|

paITr pa`qama kox sauQaaraoM kox paScaata\ saamairkxàrajanaOitakx dRiYT sao r}sa x"xekx yaUraopaIya Sai@tax" bana gayaax: 18vaIM SataabdI maoM hI r}sa nao baila-na par AiQakxar kxr ilayaa ,xpaaolaONDÜ kxa ivaBaajana kxr idyaax; tatpaScaata\ naopaaoilayana sao yauwaoM maoM Baaga ilayaax,xdubaara baila-na par kÜxbjaÜa kxr ilayaax,x{sakox baad pa^irsa par BaIx,x[tyaaidx| magar {cca saMskRxita kxI dRiYT sao r}sa paUrI tarh sao x"xyaUraopaIya vaaVà vaRndx" kxa sadsya banaa koxvala 19vaIM SataabdI maoM | ha^Mlaaikx r}isayaaoM nao 18vaIM SataabdI maoM yaUraopaIya SaOlaI kox AaQaar par Apanao nayao saaihtyaxx(saaqa hI ica~akxlaax,xsaMgaItax, kuxC AMSaaoM maoM rajanaIitakx saMskRxita Aaid) kxI rcanaa kxIx,xmagar vaI.ma. iJama-UnskxI kox SabdaoM maoM ,xvao pa`Qaanata: x"xsvayama\ saovaa kox star parx"x9 hI rhox| magar {ÙaIsavaIM SataabdI maoM r}saI saaihtyaàAaOr ica~akxlaax,xsaMgaItax,xiva&aana Aaidàkxao xx"xvaOiSvakx saMskRxita kox baajÜaar maoM "kxafÜxI mahtva pa`apta haonao lagaax| saaihtya kox Xao~a maoM [-vaana taugao-naovax,x{nakox paICo paICo laova Ta^lsTa^yax,xtatpaScaata\ FÜyaaodaor daostaaoyaovskxIx(AaOr {sakox BaI baad Antaaona caoKaaova nao) r}saI saMskRxita kxI pahlao paiScama maoM ,xAaOr tatpaScaata\ SaoYa ivaSva maoM gairmaa baZÜa[- 10x|

jaOsaa ikx sava-ivaidta hOx,xsvayama\ r}sa maoM BaI "AaÙaa kxaroinanaax"  kxao ga`hNa kxrnao kxa [itahasa paUrI tarh sao ibanaa Sata- pa`SaMsaaAaoM taqaa {cca kxaoiT kxI samaIXaaAaoM sao BarpaUr nahIM hOx| ina. A. naok`xasaaova kxI sana\ 1876 vaalaI jÜahrIlaIàApamaanajanakx cauTkxI 11 taqaa AaÙaa AKÜmaataaovaa kox " kxcaroàbauØox" kox baaro maoM {d\gaar yaad kxroM ijasanao paXapaata evama\ AnyaayapaUNa- ZMga sao pa`oma maoM DUbaI hu[- maihlaa kxa ica~aNa ikxyaa hOx12 |

magar jaOsao hI sana\ 1877 maoM "xAaÙaa kxaroinanaax"  kxa x"r}skxI vaoistnakx "x("r}saIàdUtax") pai~akxa maoM pa`kxaSana paUra huAax(svatan~a paustakx kox r}pa maoM pa`kxaSana huAa sana\ 1878 maoM)x,xikxsaI AaOr nao nahIMx,xvarna\ FÜyaaodaor daostaaoyaovskxI nao [sa {panyaasa kox x"xivaiSaYT mahtvax" kxao pahcaanaa 13 | daostaaoyaovskxI nao ( [.A. gaaoMcaaraova kox mata kox AaQaar par BaI) "xAaÙaa kxaroinanaax" kxao r}saI saMskRxita kxI mahana {palaibQa batalaatao hue {sao [sa baata kxa pa`maaNa maanaa ikx vah x"xyaUraopax" kox saaqa samaanataa kox star par vaataa-laapa kxr sakxtaI hOx: x" yah ikxtaaba maorI najÜaraoM maoM ekx taqya kxa r}pa QaarNa kxr caukxI hOx,xjaao yaUraopa maoM hmaarI ihmaayata kxr sakoxx,x{sa vaaMiCta taqya kxa r}pa bana caukxI hOx,xjaao hma yaUraopa kxao idKaa sakoMx...."xAaÙaa kxaroinanaax" sampaUNa- hO ekx saaihityakx kRxita kox r}pa maoM AaOr ekx eosaI kRxita kox r}pa maoM ijasakxa maukÜxabalaa yaUraopa kxI [sa tarh kxI kxao[- BaI samakxalaIna kRxita nahIM kxr sakxtaIx,...kxlpanaa BaI hmaarI  hOx,xApanaIx,xdosaIx,xvahx,xjaao yaUraopaIya jagata kox saamanao hmaarI ivaSaoYataa dSaa-taI hOx,xjaao hmaara raYT/xIya x"xnayaa kxqanax" hO yaax,xkxma sao kxma {sakxa AarMBa hOx,xàeosaa kxqanax,xjaao yaUraopa maoM saunaa[- nahIM dotaa AaOr ifxrx,jaao {sakox ilayao [tanaa jÜar}rI hOx,x{sakox tamaama AiBamaana kox baavajaUdx" 14 |x

"xAaÙaa kxaroinanaax" kox BaivaYya nao daostaaoyaovskxI kox mata kxI pauiYT kxr dIx| yaha^M baIsavaIM SataabdI kox saaihtya kox idggajaaoMx,xqaa^masa maana AaOr vlaadIimar naabaaokxaova kxI raya jaananaa hI kxafÜxI haogaax|

sana\ 1939 maoM qaa^masa maana nao "AaÙaa kxaroinanaax"  kox AmaoirkxI saMskxrNa kxI pa`staavanaa maoM {sao x"xivaSva saaihtya kox mahanatama saamaaijakx {panyaasax" kxI saM&aa dI hO 15 |vlaadIimar naabaaokxaova nao Apanao x"xr}saI saaihtya par vyaaKyaanaaoM " maoM , jaao 1940 kox AarMBa maoM ilaKao gayao qaox(Amaoirkxa maoM BaI)x,x"AaÙaa kxaroinanaax" kxao ekx  "xAmarx" paustakx taqaa x"xivaSva saaihtya kxI mahanatama pa`oma kxhainayaaoM maoM sao ekxx" kxI saM&aa dI hO 16 |

ekx Aama raya maoM (jaao {panyaasa kox paUro paaz par [tanaI AaQaairta nahIM hOx,xijatanaI ikx {sakox ivaivaQa evama\ Anaokx ica~aIkxrNaaoMx,xkxqaakxqanaaoMx,xrMgamaMca par ikxyao gayao pa`stautaIkxrNaaoM [tyaaid par AaQaairta hOx) "AaÙaa kxaroinanaax"  kxa Aistatva hO mauKya r}pa saox(hao sakxtaa hOx,xisafÜ-x {tanaa hI) ekxxxx"xpa`oma kxqaax" kox r}pa maoMx| Ata: ifÜxr sao duhranaa paDÜogaa (ivaSaoYakxr [sa laoKa kox ivaYaya kxao dRiYTgata rKatao huex)x,xikx "xAaÙaa kxaroinanaax"àkoxvala ekx x"xpa`oma kxhanaIx"x(Asala maoM ekx hI paustakx maoM eosaI Anaokx kxhainayaa^M ) nahIM hOx,xAaOr na hI vah koxvala xmahana x"xsaamaaijakx {panyaasax" hOx,xbailkx vah ekx daSa-inakx {panyaasa BaI hOx17 , jaIvana kox Aqa- kox baaro maoM BaI hO yah {panyaasax,xjaao x"xicarMtana evama\ ivaSvamaanavaIyax" pa`SnaaoM kxao {zataa hO 18 |

laova Ta^lsTa^ya nao Apanaa {panyaasa Alao@saand` II kox x"xmahana sauQaaraoM " kox xAMitama carNa maoM ilaKaax,xjaba r}sa ekx AaOr x"xpairvata-na kox daOrx" sao gaujÜar rha qaax,xx"xyaUraopaIkxrNax" evama\ "xtaojÜaI sao hao rho xAaQauinakxIkxrNax" kxI idSaa maoM ekx AaOr Dgamagaataa kÜxdma baZÜa rha qaax| laoivana kox pa`Kyaata SabdaoM maoM (ijanhoM baad maoM laoinana nao Ta^lsTa^ya kox baaro maoM ilaKao ekx laoKa maoM pa`SaMsaapaUva-kx {wirta ikxyaa)x,xr}sa maoM {sa samaya eosaI pairisqaita qaIx,xx"xjaba saba kuxC {laT paulaT haonao kox baad ifÜxr sao samaoTa hI jaa rha qaax" (III , 26) 19 |"xAaÙaa kxaroinanaax"  tatkxalaIna jvalanta samasyaaAaoM kox baaro maoM takxao-M sao Bara hOx| magar yao vaad ivavaad mauKya paa~aaoM kxI pa`oma paIDÜa kxI hI Baa^Mitax(jaao ekx ivaSaoYa doSa evama\ ivaSaoYa kxala sao saMbaw hOM ) {panyaasa maoM kxhIM AiQakx ivastaINa-x,xkxala saImaa sao parox,x

saava-BaaOimakx pairmaaNa pa`apta kxrtao hOMx| Saayadx,xAnya baataaoM kox Alaavaax,xikxsaI ekx saMskRxita kxI pa`d<a ivaSaoYataaAaoM kxa

saava-i~akxtaa kox saaqa ikxyaa gayaa kxlaatmakx maola hI "AaÙaa kxaroinanaax" kxI ivaSvavyaapaI laaokxipa`yataa kxa kxarNa banaax|

baMgaalaI laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kox {panyaasa "gaRh dahx" (1919) kxao [sa ivaSvavyaapaI laaokxipa`yataa kox Anaokx pa`maaNaaoM maoM sao ekx maanaa jaa sakxtaa hOx|

baMgaalaI saaihtya Baarta taqaa Aama taaOr sao diXaNaI eiSayaa kox Atyanta samaRw taqaa ivakxisata saaihtyaaoM maoM sao ekx hOx| [sakxa [itahasax(r}saI saaihtya kox [itahasa kxI Baa^Mitax) lagaBaga ekx hjÜaar vaYa- pauranaa hOx 20 |

baMgaala par yaUraopaIya saMskRxita kxa ({sakox iba`iTSa r}pa maoMx) pa`Baava diXaNa eiSayaa kox Anya Xao~aaoM kxI ApaoXaa pahlao paDÜaàAaOr 19vaIM SataabdI maoM diXaNa eiSayaa[- {pamahaWIpa kox saaihtyaaoM maoM sava-pa`qama baMgaalaI saaihtya maoM AamaUla r}paantarNa huAaà(yaUraopaIya ivacaaraoM AaOr r}paaoM kxao svaIkxar ikxyao jaanao kox saMdBa- maoMx)x,xijasakxI {sa pairvata-na sao taulanaa kxI jaa sakxtaI hOx,xjaao r}saI saaihtya kox [itahasa maoM 18vaIM SataabdI maoM huAax; paustakxàmaud`Nax(evama\ saamaiyakx pai~akxaAaoM kox maud`Na) kxa pa`saarx,xkxlaatmakx kxqanagaVx kxI {tpai<a hu[-x21 (ijasao AMgao`jÜaI maoM fiction kxha jaataa hO) AaOr AMSata: {panyaasa kxI ivaQaa kxa AarMBa huAa 22x| r}sa maoM taqaa baMgaala maoM BaI saMskRxita paiScamaI yaUraopaIya saaihityakx AnauBava Aatmasaata\ kxr rhI qaIx| magar baMgaala maoM (saaqa hIx,xSaoYa diXaNa eiSayaa maoM BaIx) [sa AnauBava kxao Aatmasaata\ kxrnaa r}sa kxI ApaoXaa kxhIM AiQakx kxizna qaax,x@yaaoMikx Baarta AaOr yaUraopa kox baIca kxI saaMskRxitakx dUrI r}sa kxao {sakox paiScamaI mahaWIpaIya paDÜaoisayaaoM sao Alaga kxrnao vaalaI dUrI sao kxhIM AiQakx qaIx|

18vaIMà19vaIM SataabdI kxa r}saI saaihtya paITr kox sauQaaraoM kox pairNaama svar}pa AaivaBaU-ta hue yaUraopaIkRxta "{cca vaga-x" Wara rcaa gayaa qaax,xAaOr pauranaa saaihtya yaa taao paarMpairkxx,xAyaUraopaIkRxta samaaja maoM Apanaa Aistatva banaae hue qaa yaa ifÜxr ivasmaRta hao caukxa qaax,xifÜxlahala taao navaiSaiXata samaaja kox ilayao A&aata hI qaax| baMgaala maoM (diXaNa eiSayaa kox Anya BaagaaoM kxI Baa^Mita) baata kuxC AaOr qaIx| yaha^M BaI ekx nayaox,xyaUraopaIya ZMga sao iSaiXata tabakÜox kxa {dya huAax,xAaOr 19vaIMà20vaIM SataabdI kxa baMgaalaI saaihtya mauKyata: [saI vaga- kxI inaima-ita hOx| magar diXaNa eiSayaa maoM parMparae^M paITraoparanta r}sa kxI ApaoXaa AiQakx pa`BaavaSaalaI rhIMx: nayao "x{cca vaga-x" kox saaqa saaqa hI paarMpairkx "{cca vaga-x" kxa Aistatva BaI banaa rhax,xjaaoxjanataa parx(AaOr AMSata: nayao bauiwjaIivayaaoM par BaI) gahra pa`Baava Dalataa rhax; pa`acaIna saaihityakx Qaraohr BaI jÜaaor Saaor sao Apanaa Aistatva banaae rhIx,xjaao na[- saaihityakx kRxitayaaoM sao haoDÜ laotaI rhIx23 |

r}sa evama\ Baarta maoM yaid nayao saaihtya kxI {tpai<a kxI k`xmabawtaa kxI taulanaa kxI jaayao , taao ivaSaoYa r}pa sao laXaNaIya hOM gaVatmakx rcanaayaoMx({panyaasax,xlaGau{panyaasax,xkxqaae^M)x,xjaao AaQauinakx ikÜxsma kox saaihtya kxa pa`itainaiQatva kxrtaI hOMx| r}sa maoM pa`qama {panyaasaaoM kxa AaivaBaa-va huAa sana\ 1760 kox dSakx maoMx24 ; pahlaa baMgaalaI {panyaasax(jaao ikx nayao BaartaIya saaihtya kxa pa`qama {panyaasa qaax)àlagaBaga saaO vaYa- baad pa`kxaiSata huAax,xsana\ 1850 kox dSakx maoM 25 | r}saI saaihtya kox ilayao 18vaIM SataabdI maanaao nayaI saMBaavanaaAaoM AaOr paqaaoM kxI Kaaoja kxa yauga qaax| [sa yauga kox isarmaaOr AaOr saaqa hI vaastaivakx AaQauinakx saaihtya kxI naIMva kox pa`itasqaapakx kox r}pa maoM jaanao jaatao hOM A. sao. paUiSkxnax(1799à1837)x| baMgaala maoM eosaI navaInataa kxI Kaaoja kxa yauga rhI 19vaIM SataabdIx,xAaOr {sakox iSaraomaNaI taqaa vaastaivakx AaQauinakx baMgaalaI saaihtya kxI naIMva rKanao vaalao qao rvaInd`naaqa T^gaaorx(1861à1941)x,xijanhaoMnao paUiSkxna kxI maRtyau kox lagaBaga AaQaI SataabdI kox baad xhI Apanao saaihtya kxI rcanaa AarMBa kxI|

Apanao jaIvana kxala maoM yaUraopa evama\ samaUcao ivaSva maoM maanyataa paanao vaalao pa`qama r}saI laoKakx qao [vaana taugao-naova (1818à1883)x,xAqaa-ta\ paUiSkxnaaoparanta paIZÜI kox laoKakxx| kuxC Antarala kox paScaata\ duinayaa nao Ta^lsTa^yax,xdaostaaoyaovskxI AaOr Anya r}saI laoKakxaoM kxao jaanaax|

Apanao jaIvana kxala maoM paUro ivaSva maoM pa`isawI pa`apta kxrnao vaalao BaartaIya laoKakx vahI baMgaalaI rcanaakxar x, rvaInd`naaqa T^gaaorx,qaox| magar yah gaÜaOr kxrnao laayakx baata hO ikx T^gaaor pa`isaw hue ekx kxiva kox r}pa maoMx26 àgaV laoKakx kox r}pa maoM {nhoM kuxC kxma hI safÜxlataa imalaIx,xha^Mlaaik {nakox {panyaasa "gaaorax"  kxao (jaao pa`kxaiSata huAa qaa sana\ 1910 maoM) BaartaIya AalaaocakxaoM nao sava-Ea`oYz BaartaIya {panyaasa kxI saM&aa dIx,xAaOr {nakxI kxhainayaa^M Aaja takx baMgaalaI saaihtya maoM [sa ivaQaa kxa baohtarIna namaUnaa maanaI jaataI hOMx| magar rvaInd`naaqa T^gaaor kox gaV kxao ,xAama taaOr par na[- BaartaIya BaaYaaAaoM kox gaV kxI Baa^Mitax,xAba takx ivaSvavyaapaI maanyataa pa`apta nahIM hu[- qaIx27 | hmaoM ABaI takx eosao BaartaIyax(diXaNa eiSayaa[-x) gaV laoKakxaoM kox baaro maoM jaanakxarI nahIM hOx,xijanakox naamax(kxma sao kxma ivaSva pa`isawI kox maapadNDÜ sao) taugao-naovax,xTa^lsTa^ya AaOr daostaaoyaovskxI kox saaqa rKao jaa sakoMxx28 |

eosaI pairisqaita kox ilayao ijÜammaodar kxarNaaoM maoM saox,xSaayad sabasao mahtvapaUNa- kxarNa yah hO ikx AaQauinakx BaartaIya saaihtya kxa saamaaijakxàsaaMskRxitakx AaQaar Apanao hI doSa maoM kxafÜxI saIimata hOx,xAaOr {nhoM pa`acaIna saaihtya kxI Anaokx SataaibdyaaoM kxI pataao-M kox saaqa rhnaa paDÜtaa hOx,xjaao Aama janataa kox ilayaox(ijasakxa AiQakxaMSa inarXar hO) Aaitmakx Aahar hOx| dUsara ekx saMBaaivata kxarNa hOàiba`iTSa paUva- kxala maoM gaV kxI pauKÜtaa parMpara kxa ABaavax| mahtvapaUNa- baata yah BaI hO ikx diXaNa eiSayaa kxI AaQauinakx saMskRxitax,x[sa {pamahaWIpa maoM rhnao vaalao laaogaaoM kxa jaIvanax,xbahuta ivaiSaYT hOx,xAaOr [sailayao [sa jaIvana kxao ,x[sa saMskRxita kxao pa`itaibaMibata kxrnao vaalaa saaihtya Anya saMskRxitayaaoM kox pa`itainaiQayaaoM kox ilayao kxafÜxI hd takx ivaica~a AaOr Alpa AakxlanaIya hI rhogaax| ifÜrx,xbaatax,xSaayad yah BaI hao ikx AaQauinakx BaartaIyax(diXaNa eiSayaa[-) gaV kxao Apayaa-pta maa~aa maoM x(AaOróyaa Apayaa-pta r}pa sao AcCa) Anauvaaidta ikxyaa jaataa hOx |

 ivaSva saaihtya kox ivakxasa maoM x,xAaOr diXaNa eiSayaa maoM x(jaOsao ikx r}sa maoM BaI) AaQauinakx saaihtya kox ivakxasa maoM AnauvaadaoM kxI baDÜI mahtvapaUNa- BaUimakxa rhI hOx|

kox. Aar. Ea`Iinavaasa AyyaMgaar nao Baarta maoM {panyaasa kox "xivakxasa kxI AvasqaaAaoMx" kxI  inamna x"xtakÜxrIbanax"x(AaOrx,xspaYTx,xsarlaIkRxta) r}pa roKaa kxa vaNa-na ikxyaa hOxx:

  1. baa[ibala kox BaartaIya BaaYaaAaoM maoM Anauvaadx(saMBavata: [sa "xAvasqaa " kxao kuxC ivastaRta r}pa sao samaJanaa haogaaàyaha^M AaSaya hO AnaUidta evama\ maUla [-saa[- rcanaaAaoM kox pa`kxaSana saox)x|
  2. fÜMx@Sanalax(vyaavahairkx) gaV ({da. pa~aàpai~akxae^Mx,xSaOXaiNakx taqaa pa`Saasainakx AalaoKa [tyaaid ) kxa {dyax|
  3. saMskRxta taqaa Anya x"xpaUvaI-x" @laaisa@sa kox Anauvaad evama\ r}paantarNax|
  4. paiScamaI @laaisa@sax,xijanamaoM {panyaasa BaI Saaimala hOx,xkox Anauvaad evama\ r}paantarNax|
  5. ,maUla {panyaasaaoM kxI rcanaaàjaao ivaiBaÙa saImaaAaoM takx yaUraopaIya namaUnaaoM kxI yaa taao nakÜxla kxrtao qao yaa {nasao pa`oirta qaox29 |

yaha^M hmaoM 4qaI AaOr 5vaIM Avasqaae^M 30 AakxiYa-ta kxrtaI hOMx| diXaNa eiSayaa maoM ivadoSaI rcanaaAaoM kox r}paantarNa kxI pa`ik`xyaa kxafÜxI laaokxipa`ya rhIx(AaOr Saayad ABaI BaI hOx)x| [sa dRiYT sao diXaNa Baarta kxI (d`ivaDÜ) BaaYaaAaoM x maoM sao ekx àtaolaugau kxa pahlaa {panyaasa {llaoKanaIya hOx| jÜaao. ina. pao~aUinacaovaa kox laoKa kxa ekx saundr AMSa pa`stauta hOx:

"{panyaasa kxI ivaQaa kxa pa`aduBaa-vax,xjaao taolaugau saaihtya maoMx,x xBaarta kox Anya saaihtyaaoM kxI Baa^Mitax,xAMga`ojÜaI {panyaasa kox saIQao pa`Baava kox Antaga-ta huAax,xtatkxalaIna ivaSaoYa pa`kxar kxI laaokxipa`ya saaihityakx rcanaaAaoMx,x"xAnauvaadàr}paantarNaaoM " sao jauDÜa hOx| paiScama kox ikxsaI {panyaasa ivaSaoYa kxI ivaYaya vastau kxao AaQaar banaa kxrx,xBaartaIya laoKakx nao ApanaIx,xbahuta kuxC maUlax,xrcanaa kxa inamaa-Na ikxyaax,xmauKya paa~aaoM kxao BaartaIya naama idyao gayaox,x{nhoM paUrbaI vaoYaBaUYaa sao sajaayaa gayaax,xGaTnaa k`xma kxao BaartaIya BaUima par laayaa gayaa AaOr ivaYaya vastau kxa r]Jaana BaartaIya pairisqaitayaaoM kxI Aaor maaoDÜa gayaax| [sa pa`kxar kxndukUxrI vaIroSailaMgamax(1848à1919)x,xtaolaugau gaV kox maUla paur]Yax,xnao ilaKaa x"xrajaSaoKar cair~ax" naamakx {panyaasax| [sa {panyaasa kxao gaaolDismaqa kox x"ivakxar Aa^fÜ dI vaO@safÜxIlDx" kxI ivaYaya vastau kox AaQaar par ilaKaa gayaa hOx,xmagar gaa^Mva kox paadrI kxao ba`aÓNa banaa idyaa gayaax| rcanaa kxa kxqaanakxàpaadrI kxI fÜuxsalaa[- ga[- AaOr tyaaga dI ga[- baoTI kxI kxhanaI nahIM Aipatau ivaQavaaàivavaah kxI kxhanaI hOàjaao BaartaIya sauQaarkxaoM kxa ivaSaoYa ivaYaya rha hOx| pairNaama svar}pa yah {panyaasax,xijasao AanQa` kox Anaokx saaihtyaSaais~ayaaoMM nao x"xivakxar Aa^fÜ dI vaokxfÜxIlDx" kox Anauvaad yaa r}paantarNa kxI saM&aa dI hOx,x[tanaa xx"xmaUlax" bana jaataa hO ikx landna maoM sana\ 1887 maoM ekx svatan~a rcanaa kox r}pa maoM

x"xvhIla Aa^fÜx fÜxa^ca-Unax" naama sao [sakxa Anauvaad BaI ikxyaa gayaa hOx31 |

BaartaIya laoKakxaoM nao A@sar svayama\ hI [sa baata kxa {llaoKa ikxyaa hO ikx {nhaoMnao AMga`ojÜaI kxI ikxsa rcanaa kxao AaQaar banaayaa hOx| {dahrNa kox ilayao najÜaIr Ahmadx(1836à1912) nao svaIkxar ikxyaa hO ikx Apanaa dUsara {panyaasax({dU- BaaYaa maoM) x"xbanaataà{naànaaSa x" (jaao 1870 kox dSakx kox AarMBa maoM Cpaa qaa),x{nhaoMnao AMga`ojÜaI laoKakx qaa^masa Dox(1748à1789) kxI paustakx "saOnDfÜaoD- AaOr maoT-na kxI kxhanaIx"  kxI x"tajÜa- parx" ilaKaa qaa 32 | kxBaI kxBaI baata paUro {panyaasa kxI nahIM ,xbailkx ikxsaI ekx paa~a kxI hI haotaI qaIx| 19vaIM SataabdI kox baMgaalaI x"x@laaisakxlax" laoKakx baMikxmacand` caÕaopaaQyaayax(1838à1894) nao Apanao {panyaasa "rjanaIx" xxkxI  pa`staavanaa maoM ilaKaa hO ikx {nakox [sa {panyaasa kxI naaiyakxa rjanaI eDvaD- jaa^ja- baulvaràilaÕaona(Edward George Bulwer-Lytton, 1803-1873) kox {panyaasa "paaompao[- kox AMitama idnax"  kxI naaiyakxa naIidyaa kxa pa`itar}pa hOxx33 |

idlacaspa baata yah hO ikx x"xAnauvaadàr}paantarNax" na koxvala AMga`ojÜaI {panyaasaaoM kox bailkx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM ilaKao gayao {panyaasaaoM kox BaI ikxyao gayaox| {dahrNa kox ilayao sana\ 1889 maoM pa`kxaiSata malayaalama kox {panyaasa "[ndulaoKaax" kxao 19vaIMà20vaIM SataabdI kox saMiQakxala maoM taolaugau maoM r}paantairta ikxyaa gayaa 34 |

"xr}paantarNax" yaa x"xAnauvaadàr}paantarNax" Saayad Anaokx saaihtyaaoM kox ivakxasa kxI AarMiBakxx,xx"xivaVaqaI-x" dSaa maoM haonao vaalaI saava-i~akx pa`ik`xyaa hOx35 |

18vaIM SataabdI kox r}saI saaihtya maoM BaI {nakxa ivaSaoYa sqaana hOx| naaTkxkxar evama\ Anauvaadkx vla. [. laukxInax(1737à1794) kxa {llaoKa kxrnaa payaa-pta haogaax,xijasanao f`xaMsaIsaI naaTkxaoM kxao jaanabaUJakxr "hmaarI AadtaaoM maoM Saaimala ikxyaax" ,xAaOr saaqa hI pa`qama r}saI {panyaasakxar Fyaao. A. emaInax(1735à1770) kxax,xijasanao Apanao saaihityakx jaIvana kxa pa`arMBa hI x"xAnauvaadaoM àr}paantarNaaoM " sao ikxyaa qaax|

hr ivaiSaYT rcanaa kxa ivastaarpaUva-kx ivaSlaoYaNa kxrnaa AavaSyakx hO yah jaananao kox ilayao ikx yah na[- rcanaa ikxsa hd takx {sa rcanaa par inaBa-r hOx,xijasakxa vah x"xAnauvaadàr}paantarNax" hOx|xmagar [sa x"hdx" kxao gaiNataIya AcaUkxtaa sao naapanaa Saayad hI saMBava hOx| AaOr samaanataaóAsamaanataa yaa maaOilakxtaaóAmaaOilakxtaa kox AaQaar par iBaÙa iBaÙa rcanaaAaoM kxao ikxsaI k`xma (yaa ikxnhIM paMi@tayaaoM) maoM rKanaa BaI Saayad hI saMBava hOx|xAaiKÜar hr rcanaa ikxnhIM ivaiSaYT pa`qaaAaoM(parMparaAaoM)M kox dayaro maoM janma laotaI hO AaOr ikxsaI na ikxsaI r}pa maoM [sa x(Aqavaa "Aatmasaata\x" kxI ga[-) x"pa`qaax"(parMpara) kox Antaga-ta ikxnhIM paUva-vataI- rcanaaAaoM sao saMbaMiQata haotaI hOx|

"xpaUNa-ta: maaOilakx rcanaax"à{tanaa hI Apa`apya AadSa-x,  x{tanaI hI kxilpata saImaa pa`taIta haotaI hO ,xijatanaa ikx x"xsampaUNa- AcaUkx Anauvaadx"x|yaid hmaaro paasa rcanaaAaoM kxI x"xmaaOilakxtaax" naapanao kxa kxao[- AcaUkx paOmaanaa haotaa AaOr hma ivaSva saaihtya kxI saBaI rcanaaAaoM kxao [na daonaaMox,x{payau-@tax,xsaImaaAaoMx("xsampaUNa- maaOilakx rcanaax" ekx tarfÜx evama\ x"xsampaUNa- AcaUkx Anauvaadx" dUsarI tarfÜxx) kox baIca ekx sarla roKaa par rKa sakxtaox,xtaao yah kxhnaa mauiSkxla hO ikx hmaarI rcanaae^M [sa roKaa par ikxsa pa`kxar fÜOxlaI hu[- haotaIMx,x{namaoM sao AiQakxaMSa ikxsa Caor kxI Aaor JaukxtaIMx,xAaOr @yaa ikxsaI eosaI "xk`ximakx paRqakxtaax"(a "break of continuity") kxao pa`apta ikxyaa jaa sakxtaax,xjaao maaOilakx AaOr AmaaOilakx rcanaaAaoM kxa sahI sahI ivaBaajana kxr sakxtaIMx|

Anauvaad r}paantarNa AaOr maaOilakx rcanaa kox baIca kxI saImaae^M ikxtanaI saapaoiXakx haotaI hOMx,x[sakxa {dahrNa hO malayaalama BaaYaa koxx {}par inaid-YT pa`qama {panyaasa "[ndulaoKaax"x(mauKya naaiyakxa kox naama par) kxI rcanaax| Aao. candU maonanax(1847à1899)x,x[sa {panyaasa kox rcanaakxarx,xkxa [rada pahlao Anauvaad kxrnao kxa qaax(Apanao ima~aaoM kox AnauraoQa par)x,xAMga`ojÜaI sao malayaalama maoMx,xbaoMjaaimana idjÜa`a[laIx(laa^D- baIkxnsafÜxIlD) kox {panyaasa "xhOnrIeT Tompalax" kxax,xAaOr {nhaoMnao kxama Saur} BaI kxr idyaax| magar candU maonana SaIGa` hI samaJa gayao ikx pa`staaivata Anauvaad kxrnaa Atyanta kxizna haogaax,x@yaaoMikx AMga`ojÜaI jaivana kxI AnaokxaoM vaastaivakxtaaAaoM kxao samaJaanaa haogaax,xAaOr [sailayao {nhaoMnao x"kxmaaobaoSa AMga`ojÜaI {panyaasa kox namaUnao par malayaalama maoM {panyaasa ilaKanao kxIx" zanaI 36 |xAaQauinakx xiba`iTSa Baartaivad\ Aar. eoSarx(R.E.Asher) [sa baata kxI pauiYT kxrtao hOM ikx "[ndulaoKaax"  kxI "hOinreT Tompala"  sao naama maa~a kxI samaanataa hOx: "hOinreT Tompalax"  maanaao "[ndulaoKaax"  kxI rcanaa kox ilayao {d\gama ibandu isaw hu[-x37 |

19 vaIM SataabdI kox @laaisakxla r}saI saaihtya maoM BaI eosao {dahrNa doKao jaa sakxtao hOMx,xjaha^M r}saI rcanaa ikxsaI na ikxsaI r}pa maoM x,xikxsaI na ikxsaI Aqa- maoM ikxsaI paiScamaI yaUraopaIya rcanaa kox namaUnao par rcaI ga[- haox|

vaa. yaa. bya`Usaaova nao "paUiSkxnaàkxlaakxarx" (1924) naamakx laoKa maoM ilaKaa hOx:

" paUiSkxna nayao r}saI saaihtya kox inamaa-taa qao....paUiSkxna sao pahlao hmaaro yaha^M laoKakx AaOr kxiva taao qaox,xmagar saaihtya na qaax| {sakxI na[- naIMva rKanaa jÜar}rI qaa AaOr [sakox ilayao navajaata r}saI saaihtya maoM sava-pa`qama vah saba laanaa jÜar}rI qaax,xjaao ikxyaa gayaa qaa...paiScama maoM AaOr paUrba maoMx,xAaidkxala maoMx,xmaQyakxala maoM AaOr AaQauinakx kxala maoM....|xikxsaI  saaihityakx smaarkx kxao doKakxr paUiSkxna svayaM sao paUCa kxrtaox: "x@yaa yah r}saI maoM ikxyaa jaa sakxtaa hOx?x"àAaOr yahx,xinaScaya hI {d\gama ibandu qaa {sakxI Anaokx rcanaaAaoM kxax| "xpaUiSkxna maoM 'hr caIjÜa saRjanax'  qaIx"x,xdUsaro laaogaàpaZÜtao hOMx,baar baar paZÜtao hOMx,xmanana kxrtao hOMx; paUiSkxnaàvahI saba rcatao rhox,xdubaara {sakxa inamaa-Na kxrtao rhox,xAaOr yah {nakxa Aatmasaata\ kxrnao kxa tarIkÜxa qaax|

kxBaI kxBaI taao yah ikxsaI rcanaa kxa isafÜ-x xxmaUla Baava haotaax,xijasao kxiva duhranaa caahtao ,xikxnhIM saMSaaoQanaaoMx,xr}paantarNaaoM saihtax|xkxBaIàyah {sa smaarkx rcanaa kxI maUla Aatmaa haotaIx,xivaiSaYT ,xAaOr xhmaaro saaihtya sao iBaÙa ,xijasao maUta- r}pa donao kxI kxiva kxao [cCa haotaIx| kxBaI rcanaatmakxtaa kxa ekx safÜxla r}pa saamanao Aataax,xijasakxa {payaaoga kxrnao kxao jaI caahtaax|kxBaIànayao pa`kxar kxI inaima-ita idKaa[- dotaI...|x[sa baata kxI pauiYT kxrnaI haogaI ikx paUiSkxna kxI pa`orNaa paustakxaoM sao yaax(Aama taaOr par) saaihityakx rcanaaAaoM saox(ijasamaoM maaOiKakx rcanaae^M BaI Saaimala hOM ) A@sar vaOsaI hI jaagaRta haotaI rhIx,xjaOsaI ikx jaIvana saox| yah satya hO ikx paUiSkxna maoM [na x"xikxtaabaIx" pa`orNaaAaoM maoM jaIvana sao pa`apta isawantaaoM kxao BaI ZÜalanao kxI Xamataa qaI 38 |

vaa. yaa.xbya`Usaaova kox [na SabdaoM kxax ekx saundr {dahrNa hO sa. laUya-o kxa laoKa paUiSkxna kxI "kxptaana kxI baoTIx" kox saMdBa- maoM 39 | "kxptaana kxI baoTIx" AaOr vaalTr skxa^T kox "xra^ba ra^yax" kox kxqaanakxaoM kxI inaiva-vaad samaanataa kxao dSaa-tao hue laUya-o ilaKatao hOM : "xpaUiSkxna skxa^T kxI Aaor AakxiYa-ta hue AaOr caahnao par "kxptaana kxI baoTIx" maoM kuxC eosao sqaana ZUMZo jaa sakxtao hOMx,xjaao "ra^ba ra^yax" sao ilayao gayao {wrNaaoM sao kxafÜxI imalatao jaulatao hOMx| magar kxqaanakx AaOr {wrNaaoM kxI samaanataa sao BaI AiQakx mahtvapaUNa- hO [itahasa kxao {panyaasa maoM pairvaita-ta kxrnao kxa sabakÜx jaao AMga`ojÜaI laoKakx nao idyaa hOx" 40 |

[saI tarh sao ina. ivalamaaonta nao yah pa`diSa-ta ikxyaa hO ikx x"Aahta AaOr Apamaainatax" kxI rcanaa kxrtao samaya FÜyaao. ima. daostaaoyaovskxI nao f`xIid`KaÜx iSallaor kox naaTkx "kxpaT AaOr pa`omax" ("Kabale und Liebe"--in English: " Intrigue and Love" sao kxafÜxI madd laI qaI 41 |xina. ivalamaaonta kox Anausaar x" iSallaor kox naaTkx kox kxqaanakx kxao....AaQaar kox r}pa maoM ilayaa gayaa hOx" daostaaoyaovskxI kox {panyaasa maoM BaIàAta: kxha jaa sakxtaa hO ikx hmaara paalaa x"xlagaBaga ekx hI kxqaanakx sao paDÜtaa hOx" 42 |

Aba hma Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kox vyai@tatva evama\ kRxitatva taqaa {nakox {panyaasa "gaRh dahx"  kxI Aaor mauDÜ sakxtao hOMx|

Sarta\cand` caÕaopaaQyaayax(yaa caTjaI- 43 ) (1876 44 à1938) 20vaIM SataabdI kox baMgaala kox AaOr Baarta kox AtyaiQakx pa`isaw laoKakxaoM maoM sao hOM | saaqa hI {nakox kRxitatva kxa AQyayana  Apayaa-pta hI huAa hOàkxma sao kxma baMgaala sao baahrx| baMgaalaI maoM hue saMSaaoQanaaoM kox Alaavaax(ijana par yaha^M ivacaar nahIM hao rha hOx)x,xisafÜ-x kuxC hI CaoTo maaoTox(AaOr vah BaI kxafÜxI pauranao) maaonaaoga`aFÜsa hOM {nakox baaro maoMx,xjaao BaartaIya laoKakxaoM Wara AMga`ojÜaI maoM ilaKao gayao hOM 45 | ekx BaI paiScamaI yaa r}saI Baarta\ivad naox,xjaha^M takx mauJao &aata hOx,xAba takx {na par saMSaaoQanaatmakx maaonaaoga`afÜx nahIM ilaKaa hOx|

Sarta\cand` kxI jaIvanaI maoM kuxC ir@ta sqaana hOMx(ivaSaoYa r}pa sao {nakxI BaItarI ijÜandgaI kox baaro maoMx)x,xmagar kxafÜxI hd takx vah (jaIvanaI)xivaidta hOx| {nakxa janma ekx CaoTo sao baMgaalaI gaa^Mva dobaanandpaurx(ijalaa hugalaI 46 ) maoM huAax| BaavaI laoKakx kox ipataa iSaiXata taao qaox,xmagar inaQa-na AaOr ABaagao qaox|xjÜaaihr hO ikx [saIilayao {nhoM ApanaI patnaI evama\ naaO baccaaoM samaota baMgaala kox paDÜaosaI rajya ibahar kox Baagalapaur Sahr maoM jaakxr basanaa paDÜax,xjaha^M {nakox QanaI Svasaur koxdarnaaqa gaMgaaopaaQyaayax(gaaMgaulaI) Apanao caar Baa[yaaoM kox saaqa paarMpairkx BaartaIya saMyau@ta pairvaar maoM rhtao qaox| Sarta\cand` kxa bacapana AaOr AarMiBakx yauvaavasqaa [saI x"saMyau@ta pairvaarx" maoM gaujÜarox,xAta: {sakxI AcCa[yaaoM AaOrxxbaura[yaaoM kxao vah BalaI Baa^Mita jaana gayao qao 47 | {nakox jaIvanaIkxaraoM kox Anausaar BaavaI laoKakx Baagalapaur maoM paazSaalaa maoM paZÜtao qaox,xAaOrx,xAnya baataaoM kox Alaavaax,xica~akxairtaa maoM r]ica rKatao qaox,xdaostaaoM kox saaqa imalakxr hstailaiKata pai~akxa inakxalaa kxrtao AaOr saaqa hI SaaOikÜxyaa iqayaoTr maoM kxama ikxyaa kxrtaox,xmaihlaa paa~aaoM kxI BaUimakxa maoM vao kxafÜxI laaokxipa`ya BaI hue 48 |

sana\ 1895 maoM maa^M kxI maRtyau kox paScaata\ AaOr ipataa sao hu[- Anabana kox kxarNax,xSarta\cand` Baagalapaur CaoDÜkxr calao gayaox|xvao ikxsaI sanyaasaI yaa Aavaara kox baIca kxI isqaita maoM

qao 49 ,kxBaI kxBaar kuxC CuTpauT kxmaa[- hao jaataI qaIx(saMgaIta AaOr gaanao bajaanao sao) 50 | sana\ 1902 maoM ipataa kxI maRtyau kox baadx,xekx AaOr saMkxT Aayaax,xAaOr janavarI sana\ 1903 maoM vao , jaoba maoM bagaÜOr fÜUxTI kxaODÜI kox ,xrMgaUna calao gayaox,xjaha^M {nakox maamaa ekx pa`isaw vakxIla qaox51 |bamaa- maoM Sarta\cand` dsa vaYa- sao AiQakx rhox,xmauKya r}pa sao @lakxI- kxrkox jaIvana yaapana kxrtao rhox| magar kuxC kxala takx taao vah bamaa- maoM BaI inar]_oSya GaUmatao rhox,xx"xbaaOw iBaXau kxI vaoYaBaUYaa maoMx"x52 |

bacapana sao hI Sarta\cand` kxao ikxtaabaoM paZÜnao kxa bahuta SaaOkÜx qaax,xAaOr rMgaUna maoM {nhoM svayaM kxao iSaiXata kxrnao kxa AcCa maaOkÜxa imala gayaax| {nakox ekx jaIvanaIkxar vaI. esa. narvaNao ilaKatao hOMx:xx"xvaox(yaanaI Sarta\cand`àsao. sao.) AtaRpta paazkx qaox|xlagaBaga pa`itaidna vao kuxC samaya banaa-D- laa[ba`orI maoM ibataataox,xyaUraopaIya saaihtya evama\ dSa-na Saas~a kox @laaisa@sa paZÜtaox| daSa-inakxaoM maoM spaonsar AaOr kxanT taqaa {panyaasakxaraoM maoM iDkoxnsax,xjÜaaolyaax,xTa^lsTa^ya AaOr maODma hOnrI vauD 53 {nakox ipa`ya laoKakx qaox| ekx baar {nhaoMnao kxha qaa ikx "AaÙaa kxaroinanaax"xxkxao vao dsa sao AiQakx baar paZÜ caukox hMOxx" 54 |x

hmaaro ivaYaya kox ilayao {payaaogaI [sa taqya kxao yaad rKatao huex,x{sakxI taulanaa Anya jaanakxairyaaoM sao kxroMgao jaaox Sarta\cand` kox AarMiBakx saaihityakx AnauBavaaoM sao saMbaMiQata hOM| saubaaoQacand` saonagaupta kox Anausaar laoKana kxI Aaor r]Jaana Sarta\cand` kox idla maoM kxafÜxI pahlao hI pa`kxT hao caukxa qaax,xtaBaI jaba vah Baagalapaur maoM Apanao naanaa kox Gar maoM rhtao qaox:xx"x{sanao Azarh vaYa- kxI Aayau sao ilaKanaa AarMBa ikxyaax| pahlaI rcanaax,xSaayad {panyaasa qaIx,xijasakxI paaMDuilaipa kxao {sanao naYT kxr idyaax| dUsara AarMiBakx {panyaasax,xjaao kxBaI Cpa nahIM sakxa qaax,"xAiBamaanax" qaa AaOr yah ma^Dma hOnrI vauD (Henry Wood)kox {panyaasa "East-Lynnex" par AaQaairta qaax; yah BaI kxhtao hOM ikx {nhaoMnao maOrI kxaorolaIx(Marie Corelli) kxI kxhanaI "The Mighty Atom" kxa Anauvaad BaI ikxyaa qaax,xmagar [namaoM sao ikxsaI BaI rcanaa kxI paaMDuilaipa Aistatva maoM nahIM hOx"x55 |

saubaaoQacand` saonagaupta kxI [na saMiXapta paMi@tayaaoM maoM ivacaar kxrnao laayakx kuxC jaanakxarI taao AvaSya hOx| {parao@ta AMga`ojÜaI laoiKakxaAaoM kxI rcanaaAaoM sao paircaya Saayad Sarta\cand` kox saaihityakx jaIvana kox s~aaotax,x{nakxI BaaYaa evama\ SaOlaI kox ivakxasa par pa`kxaSa Dala sakxtaax| duBaa-gyavaSax,xhmaaro "saaihtya Saas~ax" nao [na daonaaoM laoiKakxaAaoM kxaox,xeosaa lagataa hO ikx AnadoKaa kxr idyaa hOx| {nakox naama hmaaro ivaSvakxaoYaaoM  maoM nahIM hOMàna taao saMiXapta saaihityakx ivaSvakxaoYa  maoMx,xna hI baRhta saaoivayata ivaSvakxaoYa  kox taInaaoM saMskxrNaaoM maoM sao ikxsaI ekx maoMx| ikxntau sana\ 1917 kxI k`xaMita sao paUva- pa`kxaiSataxàba`aokxha{sa AaOr efÜ`xaona kox ivaSvakxaoYa  maoMx,AaOr xga`onaaT kox enasaa[@laaopaIiDyaa SabdkxaoYa  maoM vauD evama\ maOrI kxaorolaI kox baaro maoM ivaSaoYax(ha^Mlaaikx saMiXapta) laoKa hOMx,xjaao 19vaIM SataabdI maoM taqaa 20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM r}sa maoM {nakxI rcanaaAaoM kxI laaokxipa`yataa kxao pa`diSa-ta kxrtao hOMx|

Britannica CD 2000 xkox Anausaar maODma hOnrI vauDx,xivavaahpaUva- elaona pa`a[sax(Ellen Price 1814à1887) ,xAMga`ojÜaI laoiKakxa qaIMx,xijanhaoMnao Atyanta laaokxipa`ya {panyaasa "East Lynne" (1861) 56 ilaKaa qaax,xjaao "xsad\gauNaaoM kox patana kxI ekx Atyanta saMvaodnaSaIla AaOr naOitakx kxqaa hOx| Anaokx BaaYaaAaoM maoM AnaUidta 57 [sa {panyaasa par ekx safÜxla naaTkx BaI rcaa gayaa qaax,xAaOr {sakox kxqaanakx kxI kx[- laaokxipa`ya rcanaaAaoM maoM nakÜxla kxI ga[- qaI 58 "x|

maOrI kxaorolaIx(1864à1924) 59 BaI Atyanta laaokxipa`ya laoiKakxa qaIM 19vaIM SataabdI kox Antaà20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM | r}sa maoM BaI vao laaokxipa`ya qaIMx| {}par {llaoiKata {nakxI kxhanaI "The Mighty Atom" ,xjaao sana\ 1896 maoM pa`kxaiSata hu[- qaIx,xsana\ 1897 maoM x"xbaala mana kxI kxhanaIx| laGau {panyaasax,xjaao baccaaoM kox ilayao nahIM hOx"  kox naama sao r}saI Anauvaad maoM pa`kxaiSata hu[-àAaOr sana\ 1911 takx [sakox paa^Mca saMskxrNa inakxla caukox qaox |

magar [na AMga`ojÜaI laoiKakxaAaoM kox saaihtya kox ivastaRta AQyayana kxao BaivaYya kox hvaalao kxrtao hue Aa[yaox,xcalaoM hmaaro laoKa kox naayakx kxI Aaorx| sana\ 1907 maoM Sarta\cand` kox ima~aaoM nao kxlakx<ao maoM {nakxa {panyaasax(r}saI saaihityakx parMpara kxI dRiYT sao laGau {panyaasaódIGa- kxqaa) 60 "baDÜI bahnax"  pa`kxaiSata ikxyaax,xijasanaox,xe.na. kxaomaraova kox Anausaarx,x"xsamaaja kxa Qyaana ApanaI Aaor AakxiYa-ta ikxyaax,x@yaaoMikx laoKakx nao yauvaa ivaQavaa kox pa`oma kxa sahanauBaUitapaUNa- vaNa-na kxrnao kxI QaRYztaa kxIxx" 61 | yah laGau {panyaasa bahuta laaokxipa`ya huAax(jaba takx vah pai~akxa maoM gaumanaama laoKakx kxI rcanaa kox r}pa maoM Cpataa rhax,xkuxC paazkx saaocatao qao ikx  {sakox laoKakx rvaInd`naaqa T^gaaor hOMx)x,xmagar sana\ 1913 sao hI Sarta\cand` nao inayaimata r}pa sao saaihityakx gaitaivaiQayaa^M AarMBa kxr dIMx| sana\ 1916 maoM vao baMgaala laaOTo AaOr kxlakx<aa kox inakxT ekx gaa^Mva maoM basa gayaox| {nakxI laaokxipa`yataa kxBaI kxma na hu[-àvao ekx kox baad ekx paustakoMx ilaKatao AaOr pa`kxiSata kxrtao rhoàAaOrx,xjaOsaa ikx kxha jaataa hOx,xpahlao eosao BaartaIya laoKakx bana gayaox,xjaao saaihtya saRjana sao AcCa KÜaasaa kxmaa laotao qaox| Sarta\cand` kxa sana\ 1938 maoM kxlakx<aa maoM 62 vaYa- kxI Aayau maoM ApanaI laaokxipa`yataa kxI carma saImaa par inaQana hao gayaax| vao Apanao paICo baIsa sao AiQakx {panyaasa evama\ laGau {panyaasa AaOr Anaokx kxhainayaaoM kxI saaihityakx Qaraohr CaoDÜ gayao 62 |

AaQauinakx baMgaailayaaoM kox maanasa maoM Sarta\cand` kxa sqaana rvaInd`naaqa kxI (jaao inassaMdoh ekx AaraQyax,xsavaao-tkRxYT hOMx)xbagala maoM hI hOx,xkxBaI kxBaI vao Apanao mahana saaihityakx baMQau sao Aagao BaI inakxla gayao hOMx: T^gaaor maanaao Aasamaana maoM rhnao vaalao qaox(yaUraopa maoM {nhoM kxhtaox:x"xAaoilaimpayanax",xjaOsao gyaaotaoo qaox)x|xSarta\cand`àbaMgaailayaaoM kxIx(ivaSaoYakxr baMgaalaI ihnduAaoM kxIx) raojÜamara- kxIx,xsaaQaarNa ijÜandgaI kxa ica~aNa kxrnao vaalao laoKakx qao 63 |xAaOr [sa Xao~a maoM mahana rvaInd`naaqa kxI BaI {nasao taulanaa nahIM kxI jaa sakxtaIx|

AaQauinakx baMgaalaI SaaoQakxtaa- saubaaoQacand` saonagaupta Sarta\cand` kox baaro maoM ApanaI paustakx kxa AarMBa [sa pa`kxar kxrtao hOMx:x "xrvaInd`naaqa T^gaaor AaOr Sarta\cand` caTjaI- baIsavaIM SataabdI kox baMgaalaI saaihtya kxI mahana histayaa^M hOM....." 64 |xSarta\cand` kox baaro maoM ilaKao gayao Anaokx laoKaaoM maoM Gaumaa ifxra kxr yahI kxqana baar baar doKaa jaa sakxtaa hOx65 |

dao Anya {paivaYaya ijanhoM A@sar duhrayaa jaataa hOx,xvao hOMàbaMgaala maoM daonaaoM laoKakxaoM kxI laaokxipa`yataa kxI taulanaax(kxBaI kxBaI Sarta\cand` kxa palaDÜa BaarI idKaa[- dotaa hOx) AaOr [sa baata par jaÜaor donaa ikx Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxa Anaokx BaartaIya BaaYaaAaoM maoM Anauvaad huAa hOx(Saayad T^gaaor kxI rcanaaAaoM sao kuxC AiQakx hIx) AaOr vao samaUcao Baarta maoMx,xbaMgaala kxI saImaaAaoM sao parox,xAtyanta laaokxipa`ya hOMx| saupa`isaw baMgaalaI BaaYaaivad\ saunaIita kuxmaar caTjaI- kxhtao hOMx: x"xrvaInd`naaqa T^gaaor koxx baad xAtyaiQakx laaokxipa`ya baMgaalaI laoKakx hOMàSarta\cand` caTjaI- 66 | Apanao saIQao yaa Anya BaaYaaAaoM kox maaQyama sao ikxyao gayao AnauvaadaoM kox kxarNa vao Anya BaartaIya BaaYaaAaoM maoM BaI laaokxipa`ya hOM 67 | AaQauinakx BaartaIya saaihtya maoM  maanaisakx ivaSlaoYaNa kox ivakxasa par {nhaoMnao gahra pa`Baava CaoDÜa hO 68 |

ivaiBaÙa saMskRxitayaaoM kxa taulanaatmakx AQyayana kxrnao vaalao SaaoQakxtaa- kxao ekx Aaor Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxIbaMgaala taqaa paUro diXaNa eiSayaa maoM Aqaah laaokxipa`yataa evama\ dUsarI Aaor BaartaIya saaMskRxitakx pairvaoSa sao baahr {nakox baaro maoM lagaBaga sampaUNa- A&aanataa kox baIca kxI x"xKaa[-x" AakxiYa-ta kxrtaI hOx| dUsaro SabdaoM maoM Sarta\cand` kox {panyaasax,xlaGau {panyaasa evama\ kxhainayaa^Mx(Aba takx) ivaSva saaihtya kox x"xbaajÜaarx" maoM nahIM paMhuca paayao hOM 69 | AMga`ojÜaI maoM Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxa ,xBaartaIya BaaYaaAaoM kxI ApaoXaax,xkxafÜxI kxma Anauvaad huAa hOx,xAaOr vah BaI isafÜ-x Baarta maoM hI huAa hO 70 | [sakox paICo @yaa kxarNa hao sakxtaa hOx? @yaa {sa (baIsavaIM SataabdI kox AarMiBakx baMgaalaIàihndUAaoM kox)xjagatax kxI Atyanta ivaiSaYT saMskRxitax,xijasakxa vaNa-na Sarta\cand` nao ikxyaa hOx? {nakxI ApanaI saaihityakx ivaSaoYataae^Mx(~auiTyaa^Mxx?)x? AnauvaadkxaoM kxI saIimata yaaogyataae^M AaOr (Aqavaax) {nakox gaV kxI Ananauvaaidtaax? Apayaa-pta pa`caarx? BaavaI SaaoQakxtaa- kxao [sa baaro maoM saaocanaa haogaa 71 |

ifÜxlahala dao pa`isaw saaihtyakxaraoM AaOr ekx pa`isaw caokx pa`acyaivad\àbaaMglaivad\ kox xkxqana pa`stauta hOMx,xijanhaoMnao Sarta\cand` kox baaro maoM kxhIM AiQakx Aalaaocanaatmakx r]Ka Apanaayaa hOx|

kRxYNa kRxpalaanaIx(jaao isaMQaI hOMx,xmagar Anaokx vaYa- baMgaala maoM rho hOMx) kuxC vyaMgya sao ilaKatao hOMx: x"xSarta\cand`àmaQyama vaga- kox jaIvana kox paOnao paarKaI AaOr kxaomala BaavanaaAaoM kox {staad hOMx| {nakxI haid-kx sahanauBaUita hOxsaamaaijakx duiKayaaraoMx(ABaagaaoM) kox pa`itax| "x{darx" vaoSyaaAaoM AaOr x"xmaasaUmax" xinakxmmaaoM kxa sampaUNa-x(AadSa-x) ica~aNa evama\ ihnduAaoM kxI maanaisakxtaa kox pa`ita inaihta sahanauBaUitaà[na saba nao {nhoM ikxSaaoraoM AaOr saBaI Aayau kxI maihlaaAaoM kxa ipa`ya AadSa- banaa idyaax| vaox,xSaayadx,xAaQauinakx Baarta kox pahlao laoKakx qaoxx,xijanhaoMnao Apanao maanaQanaaoM kxI badaOlata kxafÜxI sampai<a Aija-ta kxr laI qaIx"xx72 |

duSaana jÜbaaivataola nao [saI baata kxao Saas~aIya pawita saox,xparntau dao TUkx SabdaoM maoM kxha hOx: "xSarta\cand` kxI gaNanaa bauiwjaIvaI laoKakxaoM kox Antaga-ta nahIM kxI jaa sakxtaIx| {nakxI Baavanaatmakxtaa kxaox,xjaao A@sar saMvaodnaSaIlataa kxI saImaa takx Aa jaataI hOx,x{nakox doSavaaisayaaoM kox baIca gahra pa`itasaad imalaax,xmagar {saInao {nhoM BaartaIya saImaaAaoM kox baahr laaokxipa`yataa nahIM dIx| parntau saamaaijakx Anyaaya kox iSakxar hue laaogaaoM kox pa`ita ApanaI saccaI sahanauBaUita sao {nhaoMnao baMgaalaI laoKakxaoM kxI BaavaI paIZÜI kox ilayao ekx maaga- Kaaola idyaax,xijanhaoMnao [nhIM ivaYayaaoM evama\ paa~aaoM kxao kxhIM AiQakx kxlaatmakxtaa sao CuAa hOx" 73 |

kÜxajÜaI Abdula vadUdx(baMgaalaIàmausalamaana) nao 1950 kox dSakx kox AMitama vaYaao-M maoM ilaKaa qaax:xx"xkÜxrIba AaQaI SataabdI gaujÜar ga[-x,xjaba Sarta\cand` nao baMgaalaI paazkxaoM kox idlaaoM kxao jaIta ilayaax,xAaOr Aba hma {nakox baaro maoM kuxC Kaula kxr baata kxr sakxtao hOMx: {nakxI rcanaatmakx kxlpanaa samaRw nahIM qaIx,xAaOr {nakox {_oSya kxafÜxI dUrgaamaI nahIM qaox| kxBaI kxBaI vao Baavaukxtaa maoM DUba jaatao qaox,xjaao vaastaivakxtaa kox ekxdma ivaparIta hOx|magar [na saba gaMBaIr ~auiTyaaoM kox baavajaUd Sarta\cand` kxI laaokxipa`yataa AaOr {nakxa mahtva jÜara BaI kxma nahIM huAa hOàKÜaasa taaOr sao [sailayaox,x@yaaoMikx {nhaoMnao ivaiBaÙa maanavaIya duKaaoM kxao doKaa.....AaOr {nakxa [-maanadarI saox,xdao TUkx vaNa-na ikxyaax|x[saI maoM {nakxa yaqaaqa-vaad hO...magar vao AadSa-vaadI BaI hOMx,xmahana AadSa-vaadIx| Apanao idla kxI gahra[- maoM {nhoM ivaSvaasa hO ikx maanava svaBaava sao saundr evama\ mahana hO AaOr {sakxI saBaI galaitayaa^Mx,xsaBaI paapa AaOr {sakxa AQa:patana koxvala QaUla AaOr gandgaI kox samaana hOx,xjaao baa+ r}pa par hI ilapaTo hOMx: {nhoM ekx pala maoM JaTkxa jaa sakxtaa hOx,AaOr taba manauYya ApanaI maUla gairmaa kxao pa`apta kxr laogaax"x74 |

jaIvanaIkxaraoMxx kox Anausaar 75 , Sarta\cand` ApanaI

savaao-<amax,xsampaUNa- kRxita maanatao qao {sa {panyaasa kxao ijasakxa SaIYa-kx maUla baaMglaa maoM " gaRhàdahx" hO 76 |x 

sana\ 1960 maoM xBaartaIya saaihtyakxar iSavadana isaMh caaOhana nao ma^i@sama gaaokxI- naamakx ivaSva saaihtya saMsqaana maoM Anya baataaoM kox Alaavaa yah BaI kxha ikx :xx"xpa`isaw BaartaIya laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya kox {panyaasaaoM evama\ kxhainayaaoM maoM...Ta^lsTa^ya kxa pa`Baava dRiYTgaaocar haotaa hOx,xivaSaoYa r}pa sao {nakox {panyaasa "AaÙaa kxaroinanaax" kxa 77 |xpa`isaw BaartaIya kxivax {maaSaMkxr jaaoSaI nao (jaao gaujarataI BaaYaa maoM ilaKatao qaox)xsana\ 1978 maoM , Ta^lsTa^ya sao saMbaMiQata ekx Anya kxa^nf`oxnsa maoMx,x{saI saMsqaana maoM , maanaao iSavadana isaMh caaOhana kox hI ivacaaraoM kxao Aagao baZÜatao hue kxhax:x"....baMgaalaI gaV laoKakx Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya nao sana\ 1920 maoM 78 {panyaasa "gaRhàdahx" ilaKaax| [sa {panyaasa kxI naaiyakxa paita kxa Gar CaoDÜkxr dUsaro AadmaI kox paasa calaI jaataI hO....maOM [sa baata par jÜaaor donaa caahtaa hU^M ikx BaartaIya samaaja kox ilayaox,xivaSaoYakxr {sa samaya kox BaartaIya samaaja kox ilayaox,xijasakox baaro maoM yah {panyaasa ilaKaa gayaa hOx,xeosaI maanaisakx Avasqaa AaOr eosaa AacarNa ekx Aama caIjÜa nahIM

hO 79 |Ta^lsTa^ya kox {panyaasa "AaÙaa kxaroinanaax" AaOr caÕaopaaQyaaya kox gaV kox baIca samaanataaAaoM kxI Aaor [Migata kxrnaa caahUMgaax|mahana r}saI laoKakx kxa pa`Baavax,xinassaMdoh r}pa sao yaha^M idKaa[- dotaa hOx" 80 | maananaIya BaartaIya saaihtyakxaraoM kox [na ivacaaraoM kxao dRiYTgata rKatao hue Ta^lsTa^ya kox "AaÙaa kxaroinanaax" AaOr Sarta\cand` kox "gaRhàdahx" kxI taulanaa kxrnao kxa pa`yatna kxroMgaox|

baMgaalaI {panyaasa kxI GaTnaayaoMx,xsaba baataaoM par najÜar DalaoM taaox,xbaIsavaIM SataabdI kox AarMBa maoM GaiTta haotaI hOMx;xkxBaI kxlakx<aa maoMx,xkxBaI ikxsaI baMgaalaI gaa^Mva maoMx,xkxBaI ibahar maoMx(Baarta kxa ekx Baagax,xbaMgaala kox paDÜaosa maoMx)x| {panyaasa kox lagaBaga saBaI paa~a baMgaalaI hOMx,xAiQakxaMSa yaUraopaIya iSaXaa pa`apta tabakÜo xkox ,xmagar kuxCàkxhIM AiQakx r}iZÜvaadI saamaaijakx vaga- kox BaI hOMx|x{panyaasa maoM ivaiSaYT BaartaIyax(AaOr ivaiSaYT baMgaalaI BaIx) samasyaae^M {tpaÙa haotaI hOM evama\ {na par ivacaar ikxyaa gayaa hOx: r}iZÜvaadI ihnduAaoM AaOr sauQaarvaadI ba`aÓ àsamaajax81 kxa ekx dUsaro kox pa`ita rvaOyaax,xivaQavaa ivavaah kxa pa`Snax,x[tyaaid 82 | magar [sa BaartaIyax(baMgaalaIx) ivaiSaYTtaa kox baavajaUd Sarta\cand` kox {panyaasa kxI x"AaÙaa kxaroinanaax" sao kuxC samaanataayaoM doKaI jaa sakxtaI hOMx|

daonaaoM {panyaasaaoM kox samaanaantar pazna sao [sa ivacaar takx paMhucaa jaa sakxtaa hOx,xikx Sarta\cand`x(ijanhaoMnao , jaOsaa ikx hma jaanatao hOMx,x"AaÙaa kxaroinanaax" kxao dsa sao AiQakx baar paZÜa qaax)x,xTa^lsTa^ya kxI "paazSaalaax" samaapta kxr caukox qao AaOr Apanao {panyaasa maoM {nhaoMnao "AaÙaa kxaroinanaax" kox pa`mauKa AMSaaoM kox saaqax,xTa^lsTa^ya kox gaV kox Anya tatvaaoM kxa {payaaoga kxrtao huex,x{nhoM tatkxalaIna baMgaalaI pairisqaitayaaoMx,xbaMgaalaI saMskRxita evama\ baMgaalaI BaaYaa maoM Zala ilayaa qaax|

daonaaoM {panyaasaaoM kxI taulanaa kxrnao sao paUva- {nakox baIca kuxC pairMmaaNagata ivaiBaÙataaAaoM par najÜar DalaoMx|xTa^lsTa^ya kxa {panyaasax,xvlaadIimar naabaaokxaova kox Anausaarà"xivaSaalax" ("huge")hOx 83 | {sakxa Aakxar lagaBaga 45 laoKakxIya paRYzaoM (ekx laoKakxIya paRYz maoM 40000 icaHna haotao hOM) kxa hOx| "AaÙaa kxaroinanaax" maoM Aaz Baaga hOMx;xpa`qama sao saatavaoM Baaga takx hr Baaga maoM 31à35 takx AQyaaya hOMx,xAazvaoM Baaga maoM 19 AQyaaya hOMx,xAaOr paUro {panyaasa maoM 249 AQyaaya hOMx| "gaRhàdahx" kox r}saI Anauvaad maoM lagaBaga baarh laoKakxIya paRYz hOMx| Ata: Sarta\cand` kxa {panyaasa Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kxa lagaBaga ekx caaOqaa[- hOàkuxla cavaalaIsa AQyaaya hOMx(ha^Mlaaikx vao saBaI Ta^lsTa^ya koxx AQyaayaaoM kxI taulanaa maoM baDÜo hOMx)x|

"AaÙaa kxaroinanaax" maoM paa~aaoM kxI Barmaar hOx: {samaoM DoZÜ saaO sao AiQakx paa~a hOM 84 | "gaRhàdahx" maoM paa~a 20à30 sao AiQakx nahIM hOMx| magar daonaaoM {panyaasaaoM maoM mauKya paa~aaoM kxao ekx dUsaro kox samaantar rKaa jaa sakxtaa hOx| naabaaokxaova kox Anausaar "AaÙaa kxaroinanaax" maoM "xsaata mauKya jaIvana Qaarae^Mx"x("seven major lives" hOM : taIna maihlaayaoM AaOr caar paur]Yax| maihlaayaoM hOMàAaÙaax,xikxTI Saobaa-tskxayaax (ivavaahaoparanta laoivanaax)xxAaOr {sakxI baDÜI bahna Da^laI (ivavaahaoparanta Aaoblaaonskxayaa)x; paur]Ya hOMàkxaonstaaintana laoivanax(Ta^lsTa^ya kxa ApanaI hI tarh kxa pa`itar}paxx,xAlao@sao[- kxaroinanax(AaÙaa kxa paitax)x, Alao@sao[- va``aonskxI (AaÙaa kxa pa`omaIx) AaOr staopaanax(sTIvaax) AaoblaaonskxI (AaÙaa kxa Baa[- taqaa Da^laI kxa paitax) 86 |

[sa pa`kxar "AaÙaa kxaroinanaax" kox paa~a ekx saugaizta samaUh banaatao hOMx,xijasao inamna roKaaica~a Wara pa`diSa-ta ikxyaa jaa sakxtaa hoOx:

 xlaoivana

     s             ikxTI                   Da^laI

va`aonskxI

      s             AaÙaa                   sTIvaa

kxaroinana

            (roKaa ica~a à1)

ê[sa roKaa ica~a maoM         irStaaoM kxaox,x            pa`oma AaOró Aqavaa vaOvaaihkx saMbaMQaaoM kxaox,xAaOr S pa`itaWMiWtaa kxao pa`diSa-ta kxrtao hOMxëx|

"xgaRhàdahx" maoM kxma sao kxma Ch " mauKya jaIvana QaaraAaoMx"  kxax,xChx (dao maihlaayaoM evama\ caar paur]Ya) mauKya paa~aaoM kxa

vaNa-na hOx|maihlaayaoM hOMàsava-pa`qamax,xmauKya naaiyakxa Acalaa 87 AaOr tatpaScaata\ maRNaalaàijasao ekx mahtvapaUNa- saOwaintakx BaUimakxa dI ga[- hOx| paur]Ya paa~a hOMàmaihmax,xjaao Acalaa kxa maMgaotar AaOr tatpaScaata\ paita hOx; sauroSaàAcalaa kxa pa`omaIx;xkoxdar mauKajaI-x(koxdar baabaU)àAcalaa kox ipataax;xramacarNa laaihrIx(rama baabaU)àr]iZÜvaadI ihndUx,xijanakxI BaUimakxa {panyaasa kxI mauKya BaUimakxaAaoM maoM sao ekx hOx| Ch paa~aaoM kox [sa samaUh kxao inamna roKaa ica~a sao pa`diSa-ta ikxyaa jaa sakxtaa hOx:

                        maRNaala

       maihma             ?

          S            Acalaa                koxdar baabaU

       sauroSa             ?

                        ramabaabaU

 

                                (roKaa ica~a 2)

[na roKaa ica~aaoM sao dao inaYkxYa- inakxalao jaa sakxtao hOMx| pahlaax,x"AaÙaa kxaroinanaax" kox mauKya paa~aaoM maoM {nakxI Aayau maoM Antar haonao kox baavajaUd x"xipataaàpau~ax" jaOsaI ivaYamataa nahIM hOx88 | "gaRhàdahx" maoM kxma sao kxma dao  ipataa samaana paa~a (father figures)xhOMàkoxdar baabaU taqaa rama baabaUx| dUsarax,x[na roKaa ica~aaoM sao yah BaI spaYT haotaa hO ikx pa`qama roKaa ica~a kox taIna paur]Ya paa~aaoM kox maukÜxabalao maoM dUsaro roKaa ica~a maoM koxvala dao hI paur]Ya paa~a hOMx,xsaaqa hI pa`qama roKaa ica~a kox dao maihlaa paa~aaoM kox maukÜxabalao maoM "gaRhàdahx" maoM isafÜ-x ekx hI pa`mauKa maihlaa paa~a hOx|

{panyaasa kox AarMBa maoM hI hmaaro sammauKa pa`oma i~akxaoNa pa`kxT hao jaataa hOx| ihndU yauvakx maihma ba`aÔàsamaajaIya yauvataI Acalaa 89 sao byaah kxrnao calaa hOx| maihma kxa ima~a sauroSax(janma sao ihndUx,xjaao naaistakx hao gayaa hOx) [sa byaah kxao taaoDÜnaa Apanaa kxta-vya samaJataa hOx,xAcalaa sao paircaya pa`apta kxrtaa hOàAaOr svayaM hI {sasao pyaar kxrnao lagataa hOx|Acalaa kxI sauroSa kox pa`ita BaavanaayaoM {laJaI hu[- AaOr kxafÜxI hd takx ivaraoQaaBaasaI hOMx(paUro kxqaanakx kox daOrana vao vaOsaI hI rhtaI hOMx)x|kuxC samaya kox ilayao vah DgamagaataI hOx,xikx daonaaoM ima~aaoM maoM sao ikxsasao SaadI kxrox,xmagar AaiKÜarkxar byaah vah maihma sao hI kxrtaI hO AaOr {sakox saaqa vah gaa^Mva calaI jaataI hOx|

yah vaNa-na Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kox AarMBa maoM vaiNa-ta pa`oma i~akxaoNa kxI yaad idlaataa hOx: ikxTIàva`aonskxIàlaoivanax| Acalaax,xikxTI kxI hI Baa^Mitax,xivavaah yaaogya navayauvataI hOx({panyaasa kox AarMBa maoM ikxTI kxao Azarh vaYa- kxI bataayaa gayaa hOx; Acalaa kox baaro maoM kxha gayaa hOx: "xsa~ahàAzarh saala kxI laDÜkxIx"x) (GD 3 , p.13 90 tau. "gaRhdah"x,xpaR. 13 91 )x| sauroSa va`aonskxI kxI yaad idlaataa hOx: naaOjavaanax,xQanaIx,x{dar AaOr taunakximajaajÜax| maihma laoivana kox kxafÜxI inakxT hOx: svayaMkoxind`tax,xkuxC saIQaaàsaada AaOr baoZMgaa saax;xgaa^Mva maoM {sakxa ekx Gar hOx(Ta^lsTa^ya kox laoivana jaOsaa vah baDÜa jÜamaIndar nahIM hOx,xbailkxx,xspaYTta:x,xCaoTI maaoTI jaÜmaIna kxa maailakx hOx)x92 | magar maihma AaOr Acalaa kox byaah kox baad Sarta\cand` kox vao hI paa~a pa`oma i~akxaoNa banaatao hOMx,xjaao Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kox mauKya pa`oma i~akxaoNa kox samaana hOx: AaÙaaàva`aonskxIàkxaroinanax|

jÜaaihr hOx,xsauroSa va`aonskxI kxI BaUimakxa kxao Aagao baZÜa rha hOx| Ta^lsTa^ya kox naayakx kxI hI Baa^Mita vahx hzQaima-taa sao naaiyakxa kxa pa`oma pa`apta kxrnao kxI kxaoiSaSa kxrtaa hO AaOr Anta maoMx(ha^Mlaaikx Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kox maukÜxabalao maoM kxafÜxIx Anta kxI Aaorx)x,Acalaa kxao paa laotaa hOx|xxx

"AaÙaa kxaroinanaax" maoM (AK , 1 , 20 ) 93 AaÙaa ikxTI sao kxhtai hOx(va`aonskxI kxI maa^M sao saunaI baataaoM kox AaQaar par)x,xikx va`aonskxI nao x"xbacapana maoMx...ekx s~aI kxao paanaI maoM DUbanao sao bacaayaa qaax"x| Saayad [sao Aagao haonao vaalao ivaraoQaI AacarNa kxa paUvaa-naumaana samaJaa jaa sakxtaa hOx: va`aonskxI AaÙaa kxao bacaataa nahIMx,xAipatau Dubaaotaa hOx| Sarta\cand` kox paa~a samaacaar pa~aaoM sao yah jaanatao hOM ikx sauroSa nao jalatao hue Gar sao ekx baImaar s~aI kxao bacaayaa qaax(GD , 12 , p.65 tau. "gaRhdah" paR. 55)x| [sao BaI BaivaYya maoM haonao vaalao ivaraoQaI AacarNa kxa paUvaa-naumaana samaJaa jaa sakxtaa hOx: Acalaa AaOr maihma kxa Gar jalaogaax,xAaOr sauroSa Acalaa kxao x"xnaYT kxr dogaax"x| Sarta\cand` kox {panyaasa maoM kx[- baar yah BaI yaad idlaayaa jaataa hO ikx sauroSa nao kxBaIx(AaOrx,xhao sakxtaa hOx,xdao baar BaIx) DUbatao hue maihma kxao bacaayaa qaax| lagataa hO ikx Sarta\cand` nao Ta^lsTa^ya Wara ekx baar pa`yaaoga ikxyao gayao ivaYayax(rcanaa pa`NaalaI) kxao laokxr kxma sao kxma dao baar {sakxa pa`yaaoga ikxyaax,xjaOsao {sakxI x"AavaRitayaa^Mx" inakxalaI haoM | AaOrx,xAagao hma doKaoMgaoxikx xivaYayax(rcanaa pa`NaalaIx)kxI AavaRitayaa^M inakxalanao kxI GaTnaa Sarta\cand` kox {panyaasa maoM isafÜ-x ekx hI baar nahIM hu[- hOx|

taao paita sao ivaSvaasaGaata kxrkox Acalaa maanaao AaÙaa kox padicanhaoM par calataI hOx| magarx,xjaOsaa ikx hma Aagao doKaoMgaox,xSarta\cand` ApanaI naaiyakxa kox pa`ita Ta^lsTa^ya kxI ApaoXaa AiQakx sahanauBaUita rKatao hOMx|jaOsaa ikx pahlao kxh caukox hOMx,xAcalaaàmaanaao AaÙaa AaOr ikxTI kxa imalaa jaulaa r}pa hOx|x 

maihma kox cair~a kxao laoivana AaOr kxaroinana kox cair~aaoM kxa saimmaEa`Na kxha jaa sakxtaa hOx| kxaroinana kxI hI Baa^Mita vah kxafÜxI saUKaa saax,x{dasaInax(kxma sao kxmax,xApanao BaavaaoM kxao pa`kxT kxrnao maoM Aita saMyata)xhOx|xxmaihmax,xsabasao pahlaox,

xkxma-inaYzx,xkxta-vyainYz vyai@ta hOx| vah kxanaUna kxI pairXaae^M dotaa hO (GD 11 , p.54 tau. gaRhdahx,xpaR. 46)x|xxpaita kox saaqa gaa^Mva maoM kuxC samaya rhnao kox baadx,xAcalaax(ikxTI sao iBaÙa) ga`amya jaIvana kxao Aatmasaata\ nahIM kxrtaIx,xAaOr taao AaOrx,xvah [sa inaYkxYa- par BaI paMhucataI hO ikx vah paita sao pa`oma nahIM kxrtaIx| {nakxa Gar Aaga maoM jala jaataa hO 94 AaOr Acalaa ipataa kox paasa kxlakx<ao calaI jaataI hOxx|

magar maihma maoM laoivana ko  BaI kxafÜxI gauNa rh jaatao hOMx| {sakxa kxaya-x,x{sakxa kxamakxajaàdFÜtar sao nahIM bailkx jÜamaIna sao jauDÜa hOx: "xmaihma paaO fxTtao hI Apanao Kaota doKanao inakxla jaataa AaOr A@sar daopahr baad vaapasa laaOTtaax"x(GD 16 , p.100; tau. gaRhdahx,xpaR. 84x,xikxntau [sa Anauvaad maoM yah vaa@ya nahIM hO ) 95 |Anta maoM yah BaI spaYT hao jaataa hO ikx maihma vaastava maoM Acalaa sao pyaar kxrtaa hO 96 AaOr Kaud Acalaa kxao BaIx,xsaba AapadaAaoM kox baadx,xivaSvaasa hao jaataa hOx,xmaanaao ikxTI kxI BaUimakxa maoM vaapasa laaOT kxr ikx {sao BaI maihma sao pyaar hOx|

magar pahlaox,xpaita kxao CaoDÜkxr taqaa sauroSa kxI KÜaaitar {sasao ivaSvaasaGaata kxrkoxx(Sarta\cand` kox {panyaasa maoMx,xTa^lsTa^ya kox {panyaasa sao iBaÙax,xGaTnaaAaoM kxa k`xma [saI pa`kxar kxa hOx)x,xAcalaa kxao {sakxI Antaratmaa kxcaaoTnao lagataI hO AaOr vah samaaja sao baihYkRxta hao jaataI hOx| Sarta\cand` ApanaI naaiyakxa kxao maRtyau kxI Aaor taao nahIM Qakoxlataox,xmagar maRtyau kxI Aaor baZÜnao kxa [rada baar baar (ivaYaya kxa AavaRitakxrNa !) {sakox svagata saMBaaYaNaaoM 97 maoM pa`kxT haotaa hOx| yah taqya ikx vah sauroSa kox saaqa x"hma ibastar hu[- qaIx" naaiyakxa kxao x"xAatmaGaataIx" pa`taIta haotaa hO (GD 41 , p.271;tau. gaRhdahx,xpaR.215:x"vah sauroSa kxI saoja par jaakxr Aatmahtyaa kxr baOzIx" ) |

jaha^M takx sauroSa kxa savaala hOx,xtaao Acalaa kox saaqa pa`oma kxrnao kox daOrana {sakox mana maoM vaOsao hI ivacaar {ztao hOMx,xjaOsao va`aonskxI kox mana maoM AaÙaa kox pa`ita {ztao hOMx| jaOsao , Ta^lsTa^ya kox {panyaasa maoMx,x{sa AQyaaya maoMx,xjaha^M AaÙaa AaOr va`aonskxI kox pa`qama imalana kxa vaNa-na ikxyaa gayaa hOxx(AK II , 11)x,xhma paZÜtao hOMx: x" {sanao (va`aonskxI naoàsao.sao.) vahI mahsaUsa ikxyaa jaao ekx iSakxarI Apanao Wara maaro gayao iSakxar kox maRta SarIr kxao doKakxr kxrtaa hOx"x| Sarta\cand` kox {panyaasa maoM naayakx naaiyakxa kxao AXarSa: Bagaa kxr lao jaataa hOx,xvah fÜxSa- par igar jaataI hOx,xisasakxtaI hOàAaOrx: x"xjaOsao ekx AnauBavahIna iSakxarI pahlaI baar maar igarayao gayao paMCI kxI paIDÜa AaOr taDÜpa kxao gaÜaOr sao doKataa hOx,x{saI tarh sauroSa nao BaI maugQa haokxr Apanao saamanao paDÜI s~aI kxI Aaor doKaax"x( GD , 28 , p.185) 98x| baad maoMx,xnaaiyakxa par AiQakxar kxr laonao kox baadx,xva`aonskxI hI kxI tarhx,xsauroSa Apanao saaqa {sakox saMbaMQaaoM sao kxsamasaataa hOx,x[sa pyaar kxao ekx jaaoKaDÜ samaJanao lagataa hOx| AaÙaa kxao Kaaokxr va`aonskxIx,xbadhvaasaI maoMx,xApanao slaavaàBa`ataaAaoM kxI AajaÜadI kxI KaÜaitar yauw maoM calaa jaataa hOx| sauroSax,x{panyaasa kox AarMBa hI maoMx,xAcalaa kxa [nakxar saunakxr ,xfÜOxjaÜabaad Sahr calaa jaataa hOx,xjaha^M plaoga kxI mahamaarI fOxlaI hOx,xAaOr svayama\ kxI parvaah na kxrtao hue marIjaÜaoM kxI saovaa kxrtaa hOx({sanao Da^@TrI kxI iSaXaa pa`apta kxI hOx)x| {panyaasa kox Anta maoMx,xAcalaa kox pa`oma maoM inaraSa haokxrx,xAaOr [sa pa`oma kox baaoJa talaox,xvah dubaarax(ifxr saoàivaYaya kxI paunaravaRi<a!) plaoga sao jaUJanao kox ilayao calaa jaataa hO 99 àAaOr [sa baar vah mar jaataa hOx|

magar sauroSa kxI maRtyau x"AaÙaa kxaroinanaax" kxI nahIMx,xAipatau

taugao-naova kox "ipataa AaOr pau~aaoMx"  kxI yaad idlaataI hOx,xbaajaÜaraova kxI maRtyau kxI pairisqaitayaaoM kxIx|xyaha^Mx,xCaoTo sao CaoTo vaNa-na maoM BaI samaanataa hOx|

baajaÜaraova kxI maRtyau kxa vaNa-na AMitama sao paUva- kox AQyaaya maoMx,x"xipataa AaOr pau~ax" kox sa<aa[savaoM AQyaaya maoM hOx,xijasao vlaadIimar naabaaokxaova nao [sa {panyaasa kxa x"xmahanatamax" ("the greatest") AQyaaya kxha hOx 100 | sauroSa kxI maRtyaU kxa vaNa-na Sarta\cand` kox {panyaasa maoM bayaalaIsavaoMx(Anta sao taIsaro) AQyaaya maoM hOx|

baajaÜaraova Ta[fÜxa[D sao maro ikxsaana kxI caIrfÜxaDÜ kxrtaa hO AaOr {MgalaI maoM hue jaÜKÜma kox kxarNa saMk`ximata hao jaataa hOx|

dma taaoDÜtaa huAa sauroSa Acalaa sao kxhtaa hOx:x"...daopahr kxao mahmaUdpaur sao ek laDÜkxa Aayaax,xrao rha qaaà{sakxI maa^M baImaar qaIx| maOMnao {sakxa Aa^paroSana ikxyaa 101 AaOr KaÜud ivapada maoM fMxsa gayaax|xAama taaOr sao maOM bahuta saavaQaana rhtaa hU^Mx,xmagar {sa idna saa[ikxla kox paihyao sao {MgalaI maoM KaraoMca Aa ga[- qaIx,xAaOr {sao maOMnao taba doKaa jaba haqa Qaao rha qaax| maJaaOlaI maoM vaapasa Aakxr maOMnao vah saba ikxyaa jaao {na halaata maoM mauJao kxrnaa caaihyao qaax,xmagar kuxC laaBa na huAa AaOr Gar maOM jaa na sakxax| rata kxao bauKaÜar Aa gayaa..." (GD , 42 , p.279; tau. gaRhdah, paR.222 )x|

taugao-naova evama\ Sarta\cand`x,xdaonaaoM kox {panyaasaaoM maoM naayakx {sa s~aI kxI {paisqaita maoM martaa hOx,xijasakox saaqa {sakxa pa`oma safxla nahIM haotaax| sauroSa kxao baajaÜaraova kox inakxT laataI hO Da^@TrI kxI iSaXaa AaOr kx[- baar jaÜaor dokxr kxhI ga[- {sakxI naaistakxtaax| sauroSaàApanaI hI tarh kxa BaartaIya x"xinaihilasTx" hOx|

taugao-naova kox {panyaasa sao [tanaI spaYT samaanataa [sa baata kxa pa`maaNa hO ikx Sarta\cand` r}saI saaihtya sao BalaI Baa^Mita pairicata qaox| yah baata "gaRhàdahx"  kxI "AaÙaa kxaroinanaax"  sao taulanaa kxao AaOr AiQakx dRZÜ banaataI hOx|

Ta^lsTa^ya kox {panyaasa maoM va`aonskxI ekx baar Aatmahtyaa kxrnao kxI kxaoiSaSa kxrtaa hOx(AK , IV , 18)x| yahI pa`saMgax, kuxC pairvaita-ta r}pa maoM,xSarta\cand` kox {panyaasa maoM BaI hOx(AQyaaya 29x)x: Acalaa AaOr sauroSax,xpalaayana kox baadx,xekx dUsaro kxao Apamaainata kxrkoxxx,xiDhrI naamakx ekx CaoTo sao gaa^Mva maoM rola sao {tartao hOMx,xpauranaI saraya maoM paMhucatao hOM AaOr rata Alaga Alaga kxmaraoM maoM gaujaÜartao hOMx| saubah Acalaa sauroSa kox kxmaro maoM JaaMkxtaI hO AaOr {sao baohaoSa paataI hOx| {sao pa`taIta haotaa hOx,xmaanaao {sanao Aatmahtyaa kxr laI hOx,xisafÜ-xx kuxC samaya baad hI yah spaYT hao jaataa hO ikx sauroSa koxvala baImaar paDÜ gayaa hOx| Acalaa kxI hI Baa^Mitax({}par doiKayao)x,xyaha^M BaI isafÜ-x kxalpainakx Aatmahtyaa kxa hI maamalaa hOx|

Ta^lsTa^ya kox {panyaasa maoMx(AK , IV , 17) baImaarx(lagaBaga marNaasaÙa) AaÙaa kxI SaOyyaa kox paasa kxaroinanax,xAaÙaa AaOr va`aonskxI ekx dUsaro kxao Xamaa kxrtao hOM AaOr samaJaaOtaa kxr laotao hOMx| Sarta\cand` kox {panyaasa maoM [sa tarh kox pa`saMga kxI kxma sao kxma taIna baar paunaravaRi<a hu[- hOx| maihma kxao gaa^Mva maoM CaoDÜkxr Aanao kox paScaata\ Acalaa kox mana maoM {sakox pa`ita ifxr sao taba pa`oma jaagaRta haotaa hOx,xjaba vah kxlakx<aa maoM sauroSa kox Gar maoM baImaar haokxr paDÜa hOx(AaOr sauroSax,xmaanaao x"paairvaairkx ima~ax" vaalaI ApanaI BaUimakxa sao samaJaaOtaa kxr laotaa hOx)x| baad maoM sauroSa Wara Bagaa[- ga[- AaOr {sa par k`xaoiQata Acalaa {sakoxx,xr]gNa koxx,xsaaqa iDhrI maoM zhrnao par majabaUr hao jaataI hOàAaOr {sakxa pa`oma svaIkxarnao par BaIx|xAnta maoM jaba sauroSa plaoga paIiDÜta gaa^Mva maoM maRtyau SaOyyaa par paDÜa hOx,xtaao vah AaOr Acalaa ekx dUsaro kxao Xamaa kxrtao hOM ,xtaba yaha^M Acalaa AaOr maihma kox baIca BaivaYya maoM samaJaaOtaa haonao kox Aasaar najaÜr Aatao hOMx| idlacaspa baata yah hO ikx Sarta\cand` kox {panyaasa maoM baImaar paDÜtao AaOr martao hOM koxvala paur]Yax,xis~ayaa^M nahIMx|

daonaaoM {panyaasaaoM maoM rolagaaiDÜyaaoM AaOr rolvao sToSanaaoM kox pa`saMgaaoM kxI taulanaa kxrnaa BaI baDÜa raocakx hOx| bahuta pahlao hI yah spaYT ikxyaa gayaa hO ikx "AaÙaa kxaroinanaax"  maoM yah ekx Aita mahtvapaUNa- evama\ saaMkoxitakx pa`saMga hO 102 | AaÙaa AaOr va`aonskxI pahlaI baar rolagaaDÜI kox paasax,xmaa^skxao sToSana par imalatao hOMx(AK , I , 18)x| {panyaasa kox Anta maoM AaÙaa rolagaaDÜI kox paihyaaoM kox naIcao rolvao sToSana kox paasa martaI hO , AaOr va`aonskxI BaI vaaMiCta maRtyau kxI Kaaoja maoM rolagaaDÜI maoM hI jaataa hOx| rola maaga- par hIx,xrolagaaDÜI kox iDbbao kox paasax,xbafÜxI-lao taUfÜxana kxI paRYzBauima maoMx,xlaalaTona kxI iTmaiTmaataI raoSanaI maoM va`aonskxI AaÙaa sao Apanao idla kxI baata kxhtaa hOx(AK , I , 30)x|

Sarta\cand` kox {panyaasa kxa ekx carma ibandu hOàsauroSa Wara Acalaa kxao maugaÜlasaraya rolvao sToSana par Agavaa kxrnaax(AQyaaya sa<aa[-sa)x| yah dRSya maUsalaaQaar baairSax,xtaojaÜ hvaaAaoM AaOr rata kox AMQaoro kxI paRYzBaUima maoM GaiTta haotaa hOx| {panyaasa kxa AMitama dRSya BaI rolvao sToSana par hI idKaayaa gayaa hOx,xrola kox iDbbao kox inakxTx(magar jaÜaihr hOx,xSaaMta maaOsama maoMx)x: [saI dRSya maoM Acalaa kox Baagya kxa inaNa-ya haotaa hOx(ha^Mlaaikx yah spaYT nahIM hO ikx inaNa-ya @yaa hOx) 103 |

Sarta\cand` kox {panyaasa kox paa~aaoM kxI Ea`RMKalaa maoM ekx AaOr paa~a kxI samaanataa "AaÙaa kxaroinanaax"  kox ekx paa~a sao idKaa[- dotaI hOx| yah hO maRNaalax,xbaMgaala kox ekx gaa^Mva kxI yauvaa s~aIx,xijasakxI pand`h vaYa- kxI Aayau maoM ekx AQaoDÜx(BaartaIya maanyataaAaoM kox Anausaarx) vyai@ta kox saaqa SaadI kxr dI jaataI hO AaOr kxqaanakx kox daOrana vah ivaQavaa hao jaataI hOx| maRNaala BaartaIya naarI kox AadSa- kxao pa`stauta kxrtaI hOx,xpaita kxao samaipa-tax,xcaaho {sasao pa`oma na haox,x{sakxI maRtyau kox {paranta BaIx: baIsa sao kuxC hI AiQakx vaYa- kxI Aayau maoM ivaQavaa hao jaanao kox baad BaI maRNaala dUsaro ivavaah kxI baata saaocanao takx sao [nakxar kxrtaI hOx|spaYT hO ikx maRNaala Ta^lsTa^ya kxI Da^laI Aaoblaaonskxayaa kxI yaad idlaataI hOx,xjaao paairvaairkx kxta-vya kox pa`ita samaipa-ta hOx,xjaao {sao kxao[- BaI sauKa nahIM dotaa 104 |

r}saI AaOr baMgaalaI {panyaasaaoM maoM ekx AaOr ivaYaya maoM samaanataa doKaI jaataI hOx| Acalaa kox ipataax,xkoxdar baabaUx,xpaairvaairkx duKaaoM sao ga`sta haokxrx,xmaRNaala kox paasax,xgaa^Mva maoM Aatao hOMx| vaox,xSahr maoM rhnao vaalaox,xyaUraopaIya ZMga sao iSaXaa pa`apta vyai@ta hOMx(jaao gaa^Mva maoM BaI emasa-na (R.W.Emerson) kxI paustakx paZÜtao hOM)x,xAaOr pahlaI baar ikxsaanaaoM kox jaIvana sao pairicata haotao hOMx|

" vao AaOr {nakox paurKao kxlakx<ao maoM rhtao qaox| gaa^Mva kox Anaiganata irStaodaraoM sao saMbaMQa kx[- paIiZÜyaa^M hue TUT caukxa qaax,xAaOr koxdar baabaU taqaa {nakox pairvaar kox dUsaro paMqa 105 kxao ga`hNa kxr laonao kox baad taao vah ekxdma hI TUT gayaax| [sailayaox,xAaScaya- kxI baata nahIM hO ikx {nakxIx,xAiQakxaMSa SahiryaaoM kxI Baa^Mitax,xikxsaanaaoM kox baaro maoM QauMQalaI saI kxlpanaa qaIx| [na laaogaaoM kxaox,xjaao hmaoSaa Alaga qalagax,xekxanta maoM rhtao qaox,xvao yaUM doKataox,xjaOsao vao jaanavar haoM AaOrx,xbaoSakÜxx,x{nhoM saBya samaaja kox yaaogya nahIM paatao qaox| magar...badnasaIbaI {nhoM AnapaZÜx,xgaÜrIbax,xgaMvaaraoM kox paasa KaIMca laa[-x,xAaOr hr idna {nakox pa`ita {nakxa pa`oma AaOr Aadr baZÜtaa jaataax,xsaaqa hI Apanao samaajax,x{sakox ivacaaraoMx,xQama-x,xsaMskRxita AaOr kxanaUnaaoM kox pa`ita GaRNaa evama\ itarskxar kxI Baavanaa baZÜtaI jaataIx| gaa^Mva kox laaoga caaho AnapaZÜ @yaaoM na haoMx,xmagar {nakox idlaaoM maoM SataaibdyaaoM kxI saMskRxita AaOr  naOitakxtaa kox baaro maoM spaYT ivacaar sauriXata hOMx| vao Anya paMqaaoM kox Anauyaa[yaaoM sao GaRNaa nahIM kxrtaox,x@yaaoM ikx ekx iSaiXata vyai@ta kxI hI Baa^Mita vao jaanatao qao ikx saMsaar kox saBaI Qamaao-M kxa maUla ekx hO AaOr ekx hI

[-Svar maoM ivaSvaasa ikxyaa jaa sakxtaa hO Anya taOMtaIsa kxraoDÜ kxao AsvaIkxar na kxrtao huex,xikx ihnduAaoM kxa [-Svar AaOr mausalamaanaaoM kxa Allaahàekx hI hOx|

AaOr koxdar baabaU nao kx[- baar svayama\ sao paUCax: "xvao hmasao ikxsa baata maoM kxma hOMx? @yaa maOMx,x{dahrNa kox ilayaox,xAiQakx &aanaI hU^Mx? {nasao ivacaar ivainamaya kxrnaa hmanao @yaaoM band ikxyaax? ekx dUsaro kox ilayao parayao @yaaoM hao gayaox?x" yahI saba saaocakxr koxdar baabaU kxao gahna lajjaa kxa AnauBava huAax" ( GD , 38 , pp.242-243 ; tau. gaRhdahx,xpaRR 194)| x

koxdar baabaU kox takxao-M maoM laoivana kox AaOr svayama\ Ta^lsTa^ya kox kuxC ivacaaraoM kxI samaanataa spaYTta: doKaI jaa sakxtaI hOx(ha^Mlaaikx @yaa yah Ta^lsTa^ya kxa hI x"xpa`Baavax" qaax?àyah ekx Alaga pa`Sna hOx)x|

"xAaÙaa kxaroinanaax" AaOr "gaRhàdahx" kox baIca kxI {payau-@ta samaanaantartaayaoM evama\ samaanataayaoMx,xmaorI dRiYT saox,x[sa maanyataa kxao saMBava banaataI hOM ikx Sarta\cand` nao na koxvala Ta^lsTa^ya kox {panyaasa kxao Qyaana sao paZÜax,xAipatau Apanao {panyaasa kxao ilaKatao samaya {sakxa rcanaatmakx ZMga sao {payaaoga ikxyaax|  ivaSvaasa kxrnao kox payaa-pta kxarNa hOM ikx [na daonaaoM rcanaaAaoM kxI BaaYaa evama\ SaOlaI kxa AiQakx ivastaRta ivaSlaoYaNa [sa Anaumaana kxI pauiYT kxrtaax 106 |

yaid yah maanyataa sahI hOx,xtaao Sarta\cand` Akoxlao hI eosao laoKakx nahIM hOM ijanhoM "AaÙaa kxaroinanaax" nao xApanao {panyaasa kxa saRjana kxrnao kox ilayao pa`oirta ikxyaa hOxx,xTa^lsTa^ya kxI ivaYayavastau evama\ kxqaanakx kxa {payaaoga kxrkoxx| AiQakx pa`isaw {dahrNa hOàAMga`ojÜaI laoKakx DoivaD hba-T- laa^ronsa (1885à1930) kxax| DI. eca. laa^ronsa kox baaro maoM AalaaocanaaAaoM maoM [sa baata kxI pauiYT kxI ga[- hO ikx {sakox pa`mauKa {panyaasaà"AaÙaa kxaroinanaax"  kxa ekx dIGa- saMSaaoQana hOM ("one long corrective to 'Anna Karenina') 107 | Apanao {panyaasaaoM maoMx(jaOsao ikx Apanao jaIvana maoM BaIx) DI. eca. laa^ronsa maanaao Ta^lsTa^ya kxI rcanaa kox pauna-laoKana kxI Aaor baZÜo  yaa, {nako xApanao SabdaoM maoM ,x "xkxqaa kxao {sa kxlaakxar sao bacaanao kxI kxaoiSaSa kxrtao rho ijasanao {nakxI rcanaa kxI

qaIx" 108 |xhao sakxtaa hO ikx Sarta\cand` BaI Apanao hI tarIkÜox sao vahI kxrnao kxI kxaoiSaSa kxrtao rhox,x"xkxqaa kxao {sakox rcanaakxar sao bacaanao kxIx"x,x{sao baIsavaIM SataabdI kox AarMBa kox baMgaala kxI ivaiSaYT pairisqaitayaaoM maoM Zala kxrx|

{}par hmanao mauKyata: "xAaÙaa kxaroinanaax"  AaOr "gaRhàdahx" kox baIca kxI samaanataayaoM doKaIMx| Aba daonaaoM {panyaasaaoM kox baIca kxI kuxC AaOr AsamaanataaAaoM par dRiYT DalaoMgaox| [na AsamaanataaAaoM maoMx,xkxh sakxtao hOM ikxx,xna koxvala Sarta\cand`x,x{panyaasakxarx,xkox vyai@tagata gauNa evama\ r]Jaana pa`kxT haotao hOMx,xbailkxàkxma sao kxma AMSata:àbaIsavaIM SataabdI kox AarMBa kxIx BaartaIyax(baMgaalaIx) saMskRxita kxI Aama ivaSaoYataaAaoM kox dSa-na haotao hOMx|

Ta^lsTa^ya sao iBaÙax,xSarta\cand` maRtyau kox mauKa maoM paur]Ya kxao Baojatao hOMx,xna ikx s~aI kxaox| AaOr yahx,xinassaMdoh, kxqaanakx kxao Alaga maaoDÜ donao kox ilayao  ekx saaocaa samaJaa AaOr laoKakx kox ilayao ivaiSaYT ivakxlpa qaax| paita sao takÜxrar kxrtao samaya Acalaax,xjaOsaa ikx Aaja kxhtaox,xmaihlaa AandaolanavaadI isawanta paoSa kxrtaI hOx:xx"....maOMnao kxafÜxI saaocaa AaOr yah samaJaax,xikx sajaÜa hr halata maoM paur]Ya kxao hI imalanaI caaihyaox,xkxma sao kxma isafÜ-x [saIilayao ikx vah paur]Ya hOx"(GD,18 , p.110; tau. gaRhdah,paR.92) 109 |

maihma [sa isawanta sao sahmata nahIM haotaax,xmagarx,xjaÜaihr hOx,xSarta\cand` sahmata hOMx| [tanaa hI nahIM , vah Apanao kxqaanakx kxa inamaa-Na [sa pa`kxar sao kxrtao hOM ikx paita sao ivaSvaasaGaata kxI ijÜammaodarI AaÙaa kxaroinanaa kxI ApaoXaa Acalaa par kxma pa`taIta haox| sauroSa caalaakxI saox(yah BaI kxh sakxtao hOM ikx QaaoKao sao) rola yaa~aa kox daOrana Acalaa kxa ApahrNa kxrtaa hOx,xha^Mlaaikx Acalaa Anacaaho hI {sakox kxaya-kxlaapaaoM kxao {kxsaataI hO 110 |

magar [sakox baad BaI Acalaa sauroSa kxI pa`oimakxa nahIM banataIx| {sakxa AMitama patana BaI saOMtaIsavaoMx(cavaalaIsa maoM sao) AQyaaya kox Anta maoM haotaa hOx| pahlao taao Acalaa sauroSa kox saaqa iDhrI maoM [sailayao rhtaI hO ikx vah baImaar hO AaOr {sao {sakxI sahayataa kxI AavaSyakxtaa hOx,xAaOr [sailayao BaIx,xikx jaOsaa ikx vah saaocataI hOx,x{sakxa , paita kxao CaoDÜkxr BaagaI hu[- kxlaMikxnaI kxax,xAnya kxao[- zaOr izkxanaa nahIM hOx| {sakox AacarNa kox paICo kxa kxarNax,xjaÜaihr hOx,xinaMdnaIya nahIM hOx|

AarMBa maoM taao Acalaa AaOr sauroSa iDhrI maoM r}iZÜvaadI baMgaalaIàihndU ramacarNax(yaa rama baabaU) kox Gar maoM r]kxtao hOMx| vah samaJatao hOM ikx vao paitaàpatnaI hOMx,xijanakxa ivavaah parMparanausaar huAa hOx| BagaaoDÜaoM maoM vaRw kxao satya baata batalaanao kxa saahsa nahIM hOx| kuxC samaya baad sauroSa ekx makxana KarIdtaa hO AaOr Acalaa kox saaqa vaha^M basa jaataa hOx| pahlao hI idna ramabaabaU {nakox paasa Aatao hOM AaOr dor takx baOzo rhtao hOMx,x@yaaoMikx vao Acalaa kox saaqa ivaiBaÙa Qaaima-kx AaOr saamaaijakx samasyaaAaoM par bahsa kxr rho qaox| vaRw kxao rata kxao zhrnao kox ilayao kxhnaa hI paDÜtaa hOàAaOr taba AataI hO parIXaa kxI GaDÜIx| Acalaa nahIM caahtaI ikx ramabaabaU samaJa jaayaoMx(yaa {nhoM Sakx hI hao jaayao)x,xikx vah AaOr sauroSa paitaàpatnaI nahIM hOMx,xàAaOr [sailayao vah sauroSa kox SayanakxXa maoM jaataI hOx| [sa tarh vahx,xAaiKÜarkxar , sauroSa kxI pa`oimakxa bana jaataI hOx| laoKakx kxI iTppaNaI hOxx: "xjaIvana kox [sa carma XaNa maoM AiBamaana AaOr maaoh hI icarjayaI banaax"x(GD , 37 , p.240 ; tau. gaRhdah,paR.191) |

AaQauinakx r}saI paazkx kxI dRiYT maoM Acalaa kox x"xpatanax" kxa kxarNa baDÜa ivaica~ax(maasaUma na kxhnaa hao taaox) hO 111 | magarx,xhao sakxtaa hOx,xbaMgaalaI paazkxaoM kxao sana\ 1919à1920 maoM kxao[- kxarNax(AiQakx "Ta^lsTa[-x") svaIkxaya- na haotaa AaOr x"paitataax" naaiyakxa kxao {nakxI sahanauBaUita sao vaMicata kxr dotaax|

Ta^lsTa^ya sao iBaÙax,xSarta\cand` Apanao paa~aaoM kxao x"xpaapax" maoM AiQakx samaya takx jaInao nahIM dotaox(yaax,xjaOsaa DI.eca. laa^ronsa kxhtaox,x "xApanaI hvasa kox AiBamaana maoMx" 112 ) AaOr na hI [sasaox,xkxma sao kxma qaaoDÜa bahuta saMtaaoYa pa`apta kxrnao dotao hOMx| Acalaa kxa paapa kox gata- maoM igarnaax,xjaOsaa ikx pahlao kxh caukox hOMx,xsaOMtaIsavaoM AQyaaya kox Anta maoM idKaayaa gayaa hOx| Aagao kox AQyaayaaoM maoM Anya paa~aaoM kox baaro maoM vaNa-na ikxyaa gayaa hOx,xAaOr jaba cavaalaIsavaoM AQyaaya kox maQya maoMx({panyaasa kox samaya kox lagaBaga ekx mahInao baadx) kxqaanakx ifÜxr Acalaa AaOr sauroSa kxI AaOr laaOTtaa hOx,xtaao sauroSa [sa pa`oma saMbaMQa kox baaoJa talao ga`sta hOx(Acalaa kxI BaavanaayaoM hmaoSaa kxI Baa^Mita Da^MvaaDaola hOMx)àAaOr [kxtaalaIsavaoM AQyaaya maoM vah plaoga saMk`ximata gaa^Mva kxao calaa jaataa hOx,xmaRtyau kxa AailaMgana kxrnaox|

"xAaÙaa kxaroinanaax"  kxI saUi@tax maoM baa[bala kxI yah paMi@tayaa^M ilaKaI ga[- hOMx: " palaTa laonaa maora hI kxama hOx,xpa`Bau kxhtaa hO maOM hI badlaa laUMgaax" 113 | yao paMi@tayaa^M AaOr samaUcaa {panyaasa ivaiBaÙa takxao-M kxao janma dotao rho hOM 114 | magar kxma sao kxma ekx saMBaaivata tak-x taao yah hO ikxx,xTa^lsTa^ya kox ivacaar sao manauYya AaOr {sakox kxayaao-M kxa inaNa-ya kxrnaax(pa`itaSaaoQa laonaa AaOróAqavaa {nakox kxayaa-nausaar {nhoM badlao maoM donaax)koxvala savaao-cca nyaayaaQaISax([-Svarx) kox AaQaIna hO 115 |

jabaikx Sarta\cand` [sa baata par jaÜaor dotao hOMx,xikx inaNa-ya kxrnaa AaOr ekx dUsaro kxao Xamaa kxrnaa laaogaaoM kxa AiQakxar hOx| {panyaasa maoM [sakxI sabasao pa`mauKa pa`va@taa hO maRNaalaàBaartaIya naarI kxa AadSa- 116 | yah kxhnaa kxizna hO ikx yah mata ikxtanaa ikxnhIM saaMskRxitakx parMparaAaoM sao  pa`Baaivata hO ,xAaOr ikxtanaa Sarta\cand` kxI ApanaI ivacaarQaara saox| kxarNa caaho kuxC BaI haox,x@yaa yaha^M BaI Ta^lsTa^ya sao ekx tarh kxa ivavaad nahIM hO 117 ?

 

 

iTppaiNayaa^M

 

1.[sa laoKa kox BaI kx[- Avataar hao caukox xhOMx: sana\ 1988 sao laokxr [sa ivaYaya par maoro Anaokx laoKa pa`kxaiSata hao caukox hOMx AaOr kx[- AalaoKa pa`stauta BaI hao cauko xhOMx| ifÜxr BaI ivaYaya samaapta nahIM huAa hOx,xAaOr {sa par Aagao BaI saMSaaoQana ikxyaa jaayaogaax| ijasa r}saI maUla kxa yah ihndI Anauvaad ikxyaa gayaa hO vah Alao@sao[- saogao-yaoivaca sauKaaocaaova (1928 2000) kox smaRitaga`nqa kox ilayao ilaKaa gayaa qaa evama\ sana\ 2002 maoM pa`kxaiSata huAa |

2. Сухочёв А.С. Индийский роман. Изученность и перспективы изучения // Проблемы индийского романа. Москва, 1974. (sauKaaocaaova A.sao. BaartaIya {panyaasa. AQyayana kxI isqaita AaOr pairpa`oXya // BaartaIya {panyaasa kxI samasyaae^M. maa^skxao, 1974).

3.do. sauKaaocaaova A.sao. {}par inaid-YT laoKa | taqaa: Сухочёв А.С. Развитие прозы на урду до второй половины XIX в. // Современная индийская проза. Сборник статей. Москва, 1962 (sauKaaocaaova A.sao. 19vaIM SataabdI kox {<araQa- takx {dU- gaV kxa ivakxasa //  vata-maana BaartaIya gaV. laoKaàsaMga`h . maa^skxao, 1962); Сухочёв А.С. От дастана к роману. Из истории художественной прозы урду XIX века. Москва, 1971 (sauKaaocaaova A.sao. dastaana sao {panyaasa takx. {dU- kox 19vaIM SataabdI kox lailata gaV ko  [itahasa kox baaro maoM. maa^skxao, 1971)

4.do. (ivaSaoYata:)x: Сухочёв А.С. Пьеса Карела Чапека «Р.У.Р.» и роман Кришана Чандара «Город машин» // Литературы Индии. Москва, 1979 (kxarola caapaokx kox naaTkx "R.U.R." kRxSana candr kxa {panyaasa " maSaInaaoM kxa Sahrx"óóBaarta kox [itahasa. maa^skxao, 1979;

Сухочёв А.С. Кришан Чандар. Москва, 1983, с. 186 189 (sauKaaocaaova A.sao. kRxSana candr. maa^skxao, 1983, paR. 186  189).

5. pa`stauta laoKa maoro Anya dao laoKaaoM ko xsaaqa imalakxr ek x"xiT/paiTkxx"x(kxlaakRxitaà~ayaI) banaataa hOx jaao r}saI {panyaasaaoM kox x"xsvar}pa kox Anausaar evama\ {nakox samaanax"  rcao gayao dao Anya BaartaIya {panyaasaaoM kxao samaipa-ta hOMx| pahlao laoKa maoM rivand`naaqa TOgaaor kox "Garo baaihrox" kxI cacaa- kxI ga[- hOx,xjaao FÜyaaodaor daostaaoyaovskxI kox "SaOtaanax"  kox namaUnao par AaQaairta hOx(do. [sa paustakx maoM : "xFÜyaaodaor daostaaoyaovskxI AaOr rivand`naaqa TOgaaorx: ApanaI saMskRxitayaaoM kxI Kaaoja maoM rta kxlaakxarx")x|xxdUsaro laoKa maoM AaQauinakx BaartaIya laoKakx ivak`xma saoz kox paVatmakx {panyaasa "id gaaolDna gaoTx" par cacaa- kxI ga[- hOx| {panyaasa maoM hI laoKakx kxhtaa hO ikx yah rcanaa Alao@saand` pauiSkxna kox "yaovgaonaI Aaonaoiganax" kox namaUnao par ilaKaI ga[- hOx(do. [sa paustakx maoM : " ivak`xma saoz kxa 'id gaaolDna gaoTxx' evama\ Alao@saand` paUiSkxna kxa ' yaovgaonaI Aaonaoiganax')|

6. KÜaud Sabd «литературоведение» (=x"xsaaihtya Saas~ax"x,xina:saMdoh jama-na Sabd Literaturwissenschaft kxa Anauvaadx) hmaaro yaha^M baIsavaIM sadI kox dUsaro dSakx kox Anta maoM hIo Aistatva maoM Aayaax|x[sa Sabd Wara pa`diSa-ta vaO&aainakx taqaa SaOXaiNakx Saas~a ekxàsaar nahIM qaa AaOr vah Anaokx baataaoM kxao Bartaa AaOr iCpaataa qaax(kxBaI kxBaI sarkxarI x"isawaMtaaoMx"  kxI caaOkxsa najÜar sao bacaataa BaI qaa)x,xijanhoM ABaI BaI Apanao [itahasa&aaoM kxa [MtajÜaar hOx|

7. {da. do. The Novel in Modern India / Ed. by I. Bakhtiyar. Bombay , 1964; The Novel in India. Its Birth and Developement / Ed. by T.W.Clark. London,1970 AaOr [sa paustakx maoM pahlaa laoKa.

Anya x"saaMskRxitakx x{tpaadaoMoMx" maoM paustakx maud`Nax,xrolagaaDÜIx,pa`yaaogaatmakxxxiva&aanax,xivaSvaivaValayax,x

saMsadIyaxlaaokxtan~ax [tyaaid kxa ijÜak`x ikxyaa jaa sakxtaa hOx| r}saI ivaWana paa. A. ga`Intsaor kox SaaoQakxayaao-M maoM BaartaIya {panyaasa kox [itahasa kox baaro maoM ekx iBaÙa raya hOxx(BaartaIya parMparaAaoM par jÜaaor idyaa gayaa hOx) | {da. do. Гринцер П.А. Две эпохи романа Генезис романа в литературах Азии и Африки // Национальные истоки жанра. Москва, 1980 ({panyaasa kox dao kxalaKaNDÜ, eiSayaa evama\ Af`xIkxa kox saaihtyaaoM maoM {panyaasa kxI {tpai<aóóivaQaa kox raYT/Iya s~aaota. maa^skxaox,x1980 ;

Гринцер П.А. «Кадамбари» Баны и поэтика санскритского романа // Бана. Кадамбари / Издание подготовил П.А. Гринцер. Москва. 1995 ( baaNa kxI kxadMbarI evama\ saMskRxta {panyaasa kxa kxavyaSaas~aóóbaaNa. kxadmbarIó[sa AavaRita kxao taOyaar ikxyaa qaa paa.A. ga`Intsaor naox,xmaa^skxaox,x1995).

8. do.x [sa paustakx maoM pahlao laoKaxmaoM [sa ivaYaya par iTppaNaI|

9.do. [sa paustakx maoM pahlao laoKa maoM [sa ivaYaya parx|

10. do. {da. Brewster D. East-West passage. A study in literary relationship. London,1954.

11. "Толстой, ты доказал с терпением и талантом,

         Что женщине не следует "гулять"

         Ни с камер-юнкером, ни с флигель-адьютантом,

         Когда она жена и мать".

      (x"xTa^lsTa^yax,x

          idKaa idyaa taUnao saba` AaOr kuxSalataa saox,

          ikx nahIM caaihyao AaOrta kxao x"xGaUmanaax"

          saMga ikxsaI k^xDoTàAfÜxsar yaa eDÜjauTonT kox

          Agar vah hO patnaI AaOr maa^Mx"x|

                                (Nekrasov , 1982 , p.172).

12. do. {da.x: Чуковская Л. Записки об Анне Ахматовой. 1938 1941. Т. 1. Москва, 1997, с. 25, 142 143 (caukxaovskxayaa laI.  AaÙaa AKÜmaataaovaa kox baaro maoM naaoT\sa. maa^skxao, 1997, paR. 25, 142  143).

13. sana\ 1877 kxI x"xlaoKakx xkxI DayarIx" kox ekx AMSa kxa SaIYa-kx yahI hOx:xx"x'AaÙaa kxaroinanaax' ekx ivaSaoYa mahtvapaUNa- taqyax"(Достоевский Ф.М. Дневник писателя за 1977 год. Январь Август // Достоевский Ф.М. Полное собрание сочинений в тридцати томах. Т. 25. Ленинград, 1983, с. 198 202 daostaaoyaovskxI Fyaao. ima. 'laoKakx kxI DayarIàsana\ 1977, janavarIàAgastaóódaostaaoyaovskxI Fyaao. ima. sampaUNa- rcanaa saMga`hà30 KaNDÜaoM maoM. KaNDÜ 25. laoinanaga`ad, 1983x,xpaR.198à202).xAaQaI SataabdI paScaata\ qaa^masa maana nao ilaKaa ikx x"xx'AaÙaa kxaroinanaax' kox Ad\Bauta gahna ivaSlaoYaNa kxa Ea`oya daostaaoyaovskxI kxao jaataa hOx,xekx saUXmax,xsnaohBarI maImaaMsaa jaao (gyaaotao kox)x x"xivalholma maOstaorx"  kox baaro maoM iSalaor kxI Baavaukxxà{<aojanaapaUNa- iTppaNaI kxI yaad idlaataI hOx"x(Манн Т. Толстой (К столетию со дня рождения) (1928) Т. Манн. Собрание сочинений в десяти томах. Т. 9. Москва, 1960, с. 623).(Mann T. Tolstoy (K stoletiyu so dnya rozhdeniya) (1928) //  Mann T. Sobr. soch. v desyati tomakh. Tom devyatyi. M.1960.

14. daostaaoyaovskxI FÜyaao. ima. {}par inaid-YT laoKax,xpaR.199à200.

15. (Манн Т. Толстой (К столетию со дня рождения) (1928) Т. Манн. Собрание сочинений в десяти томах. Т. 9. Москва, 1960, с. 623).(Mann T. Tolstoy (K stoletiyu so dnya rozhdeniya) (1928) //  Mann T. Sobr. soch. v desyati tomakh. Tom devyatyi. M.1960.

16. do. Nabokov V. Lectures on Russian Literature. London,1983, p. 138, 146.

17.do. {da.  Фридлендер Г.М. Достоевский и Лев Толстой (Статья вторая) // Достоевский. Материалы и исследования. Т.3. Ленинград, 1978, с. 89 (if`xDlaONDÜr  daostaaoyaovskxI AaOr laova Ta^lsTa^yax(laoKa k`x.2)óódaostaaoyaovskxI. saamaga`I evama\ SaaoQakxaya-. KaNDÜ 3. laoinanaga`adx,x1978x,xpaR.89. )x|

18. naabaaokxaova vlaa. {}par inaid-YT laoKa, paR. 146.

19. yaha^M AaOr Aagao [sa laoKa maoM  "AaÙaa kxaroinanaax" sao ilayao gayao {wrNaaoM kox saaqa {panyaasa kox KaMD evama\ AQyaaya kxao dSaa-yaa gayaa hOx| laoivana kox tak-x kox saMdBa- maoM ilayao gayao {wrNa kxa Aqa- AiQakx saMkuxicata hOx| laoivana gaa^Mva kox Aaiqa-kx vyavahar kox baaro maoM saaocataa hO AaOr yah vaa@ya kxhtaa hOx:xx"x....hmaaro yaha^M Abax,xjaba yah saba (Aqaa-ta\ gaa^Mva kxa saamaaijakxàAaiqa-kx inamaa-Naàsao.sao.) {laT paulaT hao caukxa hO AaOr {sao samaoTa jaa rha hOx"x(III , 26)|xmagar hmax,xlaoinana kox Anausaarx,x[sa kxqana kxa vyaapakx xAqa- BaI inakxala sakxtao hOMàxmaanaao yah kxqana  Alao@saand` II kox sauQaaraoM kox paScaata\ samaUcaI r}saI vyavasqaa kox ilayao laagaU haotaa hOx|

20. do. {da. Sen S. History of Bengali Literature. New Delhi (Sahitya Akademi) , 1960; Zbavitel D. Bengali Literature (A History of Indian Literature / Ed. by Jan Gonda. Vol.IX. Fasc.3). Wiesbaden, 1976.

21. {ÙaIsavaIM SataabdI takx AiQakxaMSa Anya na[- BaartaIya BaaYaaAaoM kxI hI Baa^Mita baMgaalaI maoM BaI gaV kxa Aistatva lagaBaga nahIM qaax|

22. do. [sa paustakx maoM pahlaa laoKax|

23. baMgaalaI pairisqaita kxI ekx AaOr ivaSaoYataa hOx(ijasakxI samaanataa diXaNa eiSayaa kox kuxC Anya BaagaaoM maoM BaI paa[- jaataI hO) Aqaa-ta\àsamaaja kxa dao Qaaima-kx GaTkxaoMàihndU AaOr mausalamaanaàmaoM  ivaBaajana | {ÙaIsavaIM SataabdI kxa yaUraopaIkRxta 'eilaTx' vaga- mauKyata: baMgaalaIàihnduAaoM sao banaa qaax| mausalamaanax,xijanasao AMgao`jÜaaoM nao baMgaala kxI sa<aa CInaI qaIx,xApanaI parMparaAaoM maoM isamaTo rho AaOr x"xkÜxaifÜxraoMx" kxI saMskRxita kxao Apanaanao sao parhojÜa kxrtao rhox|xkxafÜxI AMtarala kox baad baMgaalaI mausalamaanaaoM kxao yah kxmaI paUrI kxrnaI paDÜIàyah BaI baMgaalaI àihnduAaoM sao {nakox saMGaYa- kxa ekx kxarNa hOx| [sakxI pairNaita hu[- (sana\ 1947 maoM) paUvaI- paaikxstaana kox inamaa-Na maoMx,xjaao sana\ 1971 maoM ekx svatan~a raYT/x,xbaaMglaa doSax,xbanaax,xijasamaoM bahutaayata sao baMgaalaI mausalamaana rhtao hOMx| magar Sarta\cand` kox "gaRh dahx"  maoM ijÜak`x hO kxÜrIba kÜxrIba isafÜ-x baMgaalaI ihnduAaoM kxa AaOr ihndUàmausalamaanaaoM kox baIca kox saMbaMQa kxI samasyaaAaoM kxao vaakÜx[- maoM CuAa nahIM gayaa hOx|

24.do. История русского романа. Т. 1. Москва Ленинград, 1962 (r}saI {panyaasa kxa [itahasa. KaND 1. maa^Mskxao laoinanaga`ad, 1962).

25. do. {}par [saI laoKa maoM iTppaNaI k`x.7x|

26. {nhoM kxiva kox r}pa maoM hI sana\ 1913 maoM saaihtya kxa naaobaola paurskxar pa`dana ikxyaa gayaa qaax|

27. [sa x"xbaajÜaarx" maoM ifÜxlahala  {na BaartaIyax(yaa BaartaIya maUla koxx) laoKakxaoM kxao saba sao baDÜI xsafÜxlataa pa`apta hO jaao AMga`ojÜaI maoM ilaKatao hOMx|

28. sana\ 1960 kox dSakx kox AarMBa maoM ko.x Aar. Ea`Iinavaasa AyyaMgaar nao duKa kox saaqa kxha qaa : "xhmaaro yaha^M mahana bauiw kox laaoga {panyaasakxar kxma hI haotao hOM.....hmaaro yaha^M Aba takx Apanaa Ta^lsaTa^ya yaa Apanaa daostaaoyaovskxI nahIM hOx,xmagar vao haoMgao jÜar}rx| hma hmaoSaa kxh sakxtao hOM....ikx hmaarI savaao-<ama {palaibQayaa^M BaivaYya maoM haonao vaalaI hOMx"x[The Novel in Modern India / Ed. by I. Bakhtiyar. Bombay , 1964, p. 10 - 24]. sana\ 1980 kox dSakx kox AarMBa maoM kRxYNaa kRxpalaanaI nao ilaKaa qaax:xx".......Baarta maoM ABaI takx Apanaa daostaaoyaovskxI paOda nahIM huAax,xna hI ABaI takx huAa hO Apanaa iDkoxnsaxx((Kripalani K. Literature of Modern India. A panoramic glimpse. New Delhi , 1982, p, 83)x| baIsavaIM SataabdI maoM rivand`naaqa T^gaaor kox paScaata\x(ijanhoM sana\ 1913 maoM kxiva kox r}pa maoM naaobaola paurskxar imalaa qaa) ekx BaI BaartaIya laoKakx naaobaola saaihtyakxar nahIM banaax|êmagar sana\ 2001 maoM  (vaosT) [MiDyana maUla kox iba`iTSa laoKak vaI. esa. naayapaala kxao saaihtya kxa naaobaola paurskxar pa`apta huAaë|

29. The Novel in Modern India / Ed. by I. Bakhtiyar.Bombay, 1964,p.2.

30. Saayad x"xAvasqaaAaoM " kox sqaana par ikxsaI pa`ik`xyaa kxI QaaraAaoM yaa ivaimaitayaaoMM kox baaro maoM kxhnaa jÜyaada {icata haotaax| kox. Aar. Ea`Iinavaasa AyyaMgaar Wara ivaBaaijata x"xAvasqaaAaoMx" kox baIca kxao[- ibanaaSata- saamaiyakx yaa sampaUNa- gauNaatmakx saImaae^M nahIM hOMx(ivaiBaÙa saaihtyaaoM maoM x"xAvasqaaAaoMx" kxa k`xma iBaÙa BaI hao sakxtaa hOx)x| KaÜasakxr x"xAnauvaadaoM AaOr r}paantarNaaoMx" taqaa x"xmaaOilakx {panyaasaaoMx" kox baIca Baod kxrnaa baDÜa mauiSkxla hOx| Saayad [sao iva. kRx. gaaokxakx kox Anausaar x"xAnauvaadaoMx,xnakÜxlaaoM AaOr maaOilakx rcanaaAaoM kxI itahrI pa`ik`xyaax" (“the three-fold process of translation, imitation and original creation”) kxhnaa AiQakx {icata haogaax"x(Gokak V.K. Introduction // Literatures in Modern Indian Languages. A series of broadcasts from All India Radio / Ed. by V.K. Gokak. Delhi, 1957, p.28)x|

31. Петруничева З.Н. Влияние английской прозы на роман телугу  // Проблемы индийского романа. Москва, 1974, с. 197 198 (pao~aUinacaovaa ijaÜ. ina. taolaugau {panyaasa par AMga`ojaÜI gaV kxa pa`Baavaóó BaartaIya {panyaasa kxI samasyaae^M. maa^skxaox,1974x,xpaR. 197à198)x|

32. Сухочёв А.С. От дастана к роману…, с. 118 (или дать ссылку только на хинди: sauKaaocaaova A.sao. dastaana sao {panyaasa takx, paR. 118?).  A. sao. sauKaaocaaova kox Anausaar x"xnajÜaIr Ahmad Do kxI rcanaa kox svaOr Anauvaad yaa r}paantarNa kxI Aaor nahIM Jaukxtaox,xjaao AMga`ojÜaI saaihtya sao saMpakxaoM-M kxI AarMiBakx Avasqaa kxI ivaSaoYataa qaIx| koxvala paa~aaoM kxI vyavasqaa yaa {nakxI isqaita hI Do kxI rcanaa kxI yaad idlaataI hO (vahIM,xpaR.119)x| tau. kxroM Aagao [sa laoKa maoM "AaÙaa kxaroinanaax"  AaOr "gaRh dahx"  kox taulanaatmakx ivaSlaoYaNa saox|

qaa^masa Do (1748à1789) r}saao kox AnauyaayaI qaox(jaOsao ikx bahutaaMSa maoM laova Ta^lsTa^ya BaI qao)x| koximba`ja kox AMga`ojÜaI saaihtya kox saMiXapta [itahasa  maoM {nakox baaro maoM yao paMi@tayaa^M ilaKaI ga[- hOM : "xr}saao kox savaa-iQakx pa`isaw iSaYya qao...sanakxI qaa^masa Dox| kxhtao hOM ikx f`ÜaMsa maoM r}saao k`xainta laayaox,xAaOr [MglaOND maoMà"xsaOMDfÜxaoD- AaOr maoT-nax"x| Do kxI yah pa`isaw rcanaax(1783à1789) Aba ekx majÜaakx kox r}pa maoM doKaI jaataI hOx,xmagar jaao paazkx GaRiNata imasTr baalaao- kxao bada-Sta kxr sakxtaa hOx,x{sao [sa ikxtaaba maoM kxafÜxI saundrtaa najÜar AayaogaIx"x((Sampson G. The Concise Cambridge History of English Literature. 2nd ed. London, 1965 (1961), p. 618) .

33. Новикова В.А. Бонкимчондро Чоттопаддхай. Жизнь и творчество. Ленинград, 1969, (naaoivakxaovaax, baMikxmacand` caÕaopaaQyaaya. jaIvana evama\ kRxitatva. laoinanaga`adx,x1969)x|tau. najÜaIr Ahmad kox "xfÜxsaanaaàeàmaubtalaax" kox xnaayakx kox baaro maoM A. sao. sauKaaocaaova kxI iTppaNaIx:x"xmaubtalaa kxa ikxrdar AMga`ojÜaI laoKakx jaa^na banyana (1628à1688) kxI rcanaaAaoMx,xivaSaoYakxr "Life and Death of Mr. Badman " (1680) sao saIQao pa`Baaivata hOx|x" (sauKaaocaaova A.sao. dastaana sao {panyaasa takx, paR. 126)

34. do. Indian Literature / Ed. by Dr. Nagendra. Agra, 1959.

35.do. {da. Западова Е.А. Роль переделок в современной бирманской литературе // Теоретические проблемы восточных литератур. Москва, 1969 (jÜaapaadaovaa yao.A. AaQauinakx bamaI- saaihtya maoM r}paantarNaaoM kxI BaUimakxaóópaUvaI- saaihtyaaoM kxI saOwaintakx samasyaae^M. maa^skxaox,x1969).

jaOsaa ikx A. sao.sauKaaocaaova nao idKaayaa hOx,x"xr}paantarNax" BaartaIya saaihtyaaoM kxI paUNa- x"xivakxisatax" Avasqaa maoM BaI rcao jaa sakxtao qaox| {dU- kox pa`isaw laoKakx kRxYNa candrx(1913à1977) nao sana\ 1971 maoM x"maSaInaaoM kxa Sahrx"  {panyaasa pa`kxaiSata ikxyaa jaao pa`isaw caokx laoKakx kxarola caapaokx kox naaTkx " R.U.R." kxa r}paantarNa hOx(do. {}par [saI laoKa maoM iTppaNaI k`x.4).

36. Chandu Menon O. Indulekha. A novel from Malabar / Tr. into English by W. Dumergue. Calicut , 1965 (First Printed 1890), p. i-xxv; The Novel in India. Its Birth and Development / Ed. by T.W.Clark. London,1970, pp. 208-217 AaOr [sa paustakx kxa pahlaa laoKax|

37. Aar. eSaor ilaKatao hOM ikx daonaaoM {panyaasaaoM maoM x" maUla r}pa sao basa [tanaI samaanataa hO ikx daonaaoMàpao`ma kxhainayaa^M (love stories)àtaIva` AavaogaaoM kxa vaNa-na hOMx| magar candU maonana kxao iDjÜa`a[laI kxa ivaYaya {zanao kxa daoYaI nahIM zhrayaa jaa sakxtaax| x"Henrietta Temple" àpao`ma kxhanaI hOx,xisafÜ-x pa`oma kxhanaI AaOr kxafÜxI saIQaI saaQaI hOx| "[ndulaoKaax" maoM saamaaijakx Aalaaocanaa kxao kxafÜxI mahtvapaUNa- sqaana pa`apta hOx" (Asher R.E. Three Novelists of Kerala // The Novel in India. Its Birth and Development / Ed. by T.W.Clark. London,1970, p.209).tau. hmaaro laoKa maoM Aagao "AaÙaa kxaroinanaax" AaOr "gaRh dahx" kxI taulanaa saox|

38.                      Брюсов В.Я. Пушкин-мастер // Брюсов В.Я. Собрание сочинений в семи томах. Т. 7. Москва, 1975, с. 165 166 (bya`Usaaova vaa.yaa. paUiSkxnaàkxlaakxaróóbya`Usaaova vaa. yaa. saMkxilata rcanaae^M saata KaNDÜaoM maoMx,xKaNDÜx,maa^skxaox,x1975x,xpaR. 165à166)x|

39.Лурье С. Ирония и судьба (Заметки о «Капитанской дочке» Пушкина // журнал «Аврора», 1978, 6, с. 65 75(laUya-o sa. Baagya AaOr ivaDmbanaax(paUiSkxna kox "kxptaana kxI baoTIx" kox baaro maoM iTppaiNayaa^M óópai~akxa "Ava`aorax"x,x1978x,xAMkxx6x,xpaR. 65à75)x|

40. laUya-o sa. {}par inaid-YT laoKa, paR. 75 |

 saaihtya kox [itahasa sao ekx samaana GaTnaa laIijayaox|{parao@ta baMikxmacand` nao baMgaalaI BaaYaa maoM Apanaa pahlaa {panyaasa pa`kxaiSata ikxyaa sana\ 1865 maoMx| yah ekx eoitahaisakx {panyaasa qaax(GaTnaayaoM maugaÜla saama`ajya kox daOr maoM GaiTta haotaI hOMx)x,xijasakxa naama qaa "dugao-Sa naindnaIx"x| laoKakx kox samakxalaIna AalaaocakxaoM nao [sa {panyaasa kox kxqaanakx kox kuxC AMSaaoM kxI vaa^lTr skxa^T kox "Ivanhoe" sao samaanataa idKaa[- hOx(ha^Mlaaikx svayaM baMikxmacand` nao kxha ikx Apanao {panyaasa kxI rcanaa kxrnao takx {nhaoMnao "Ivanhoe"  paZÜa nahIM qaa) [do. The Novel in India. Its Birth and Developement. Ed. by T.W.Clark. London, 1970 , p. 63)]|xmagar AaQauinakx jama-na Baartaivad\ vaaltaor r]baona kxaoxBaIx, "dugao-Sa naindnaIx" par "Ivanhoe" kxa pa`Baava najÜar Aayaax" [do. Ruben W. Indische Romane. Eine ideologische Untersuchung. Band I. Berlin,1964 , pp. 61-68(r]baona va. BaartaIya {panyaasa. ekx ivacaarQaaratmakx ivaSlaoYaNa. KaND 1. baila-na, 1964, paR. 61 - 68)x|

41. do. Вильмонт Н. Достоевский и Шиллер. Заметки русского германиста. Москва, 1984, с. 43 (ivalamaaonta ina. daostaaoyaovskxI AaOr iSallaorx. r}saI jama-naivad\ kxI iTppaiNayaa^Mx,xmaa^skxaox,x1984x,xpaR. 43) . AaOr [saI saMdBa- maoM do.  Passage C.E. Dostoevsky the Adapter. A Study in Dostoevsky's Use of the Tales of Hoffmann. Chapel Hill, 1954.

42. ivalamaaonta ina. {}par inaid-YT paustakxx,xpaR. 53 taqaa 54x|

43. ca^TjaI- baMgaalaI ba`aÓNa x"x{panaamax" caÕaopaaQyaaya kxa saMiXapta r}pa hOx,xijasao A@sar AMga`ojÜaI laoKana maoM pa`yaaoga ikxyaa jaataa hOx|

44. Sarta\cand` kxa janma {saI vaYa- huAax,xjaba AaÙaa kxaroinanaa kxI maRtyau hu[- qaIx| vlaadIimar naabaaokxaova kox Anausaar AaÙaa kxI maRtyau 1876 kxI ma[- kox maQya maoM hu[- [ do. Nabokov V. Lectures on Russian Literature. London, 1983,p.182-183) x| Sarta\cand` kxa janma {saI saala isatambar kox maQya maoM huAax| yah maalaUma kxrnaa idlacaspa haotaa ikx @yaa svayaM Sarta\cand` nao [sa saMyaaoga par gaÜaOr ikxyaa?

45.xdo. Kabir H. Saratchandra Chatterji. Bombay , 1942; Madan I.N. Saratchandra Chatterjee. His mind and art. Lahore , 1944; Naravane V.S. Sarat Chandra Chatterji. An Introduction to his Life and Work. Delhi a.o. , 1976; Sengupta S.C. Saratchandra. Man and Artist. New Delhi (Sahitya Akademi) , 1982 (1975).  saaqa hI do. The Golden Book of Saratchandra. A Centenary Commemoration Volume. Calcutta, 1977. jaÜaihr hO ikx xx"xbaMgaalaI saaihtya kox [itahasax" kox ikxsaI BaI saMskxrNa maoM Sarta\cand` kxao kxma sao kxma kuxC AnaucCodx(yaid paRYz nahIM taao) AvaSya samaipa-ta haoMgaox|

46. jaIvanaIkxaraoM kxa kxhnaa hO ikx [saI gaa^Mva maoM 18vaIM sadI kox sava-Ea`oYz baMgaalaI kxiva xBarta\cand` ra^yax(maR. 1760) kxa janma huAa qaax|

47. sau. saonagaupta ilaKatao hOMx,xx"xSarta\cand` nao doKaa ikx ikxsa pa`kxar ivaSaala ihndU saMyau@ta pairvaar kox kxaya-kxlaapa calatao hOMx,xAaOr vao pahlao eosao baDÜo {panyaasakxar qao ijanhaoMnao eosao pairvaar kxa vaNa-na ikxyaaà{sakox {laJanaBaro irStaaoMx,xi@laYT kxaya-pa`NaalaI AaOr Ainava-canaIya saaOhad`- kxax( Sengupta S.C. Op. cit., p. 9)x|

48. Sengupta S.C. Op. cit., p. 10 13.

49. laoKakx kox CaoTo Baa[- (ijanakxa laaOikxkx naama pa`BaaYa cand` qaa) ramakRxYNa imaSana maoM calao gayao AaOr vaastava maoM vaodanand kox naama sao sanyaasaI bana gayaox(Sengupta S.C. Op. cit., p. 9)|

50. [sa baata maoM Sarta\cand` kxI ma^i@sama gaaokxI- sao kuxC samaanataa doKaI jaa sakxtaI hOx,xjaaox,xjaOsaa ikx sava-ivaidta hOx,xlagaBaga [saI kxalaKaNDÜ maoM r}sa maoM paOdla BaTkx rho qaox|

51. sana\ 1935 takx bamaa- iba`iTSa AiQakRxta Baarta kox Baaga kox r}pa maoM rhax| 20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM baMgaalaI ihndUx,xAtyaiQakx yaUraopaIkRxta dosaI samaUhaoM maoM sao ekx haonao kox kxarNax,xspaYTta: bamaa- kox x"x{painavaoSaIya pa`Saasanax" evama\ SahrI x"maQyama vaga-x" kxa ekx baDÜa ihssaa qaox|

52. Sengupta S.C. Op. cit., p. 15.

53. [sa AMga`ojÜaI laoiKakxa kox baaro maoM Aagao doiKayaox| yaha^M  r}saI paazkx kox ilayao ivaica~a pa`taIta hao rho mahana r}saI laoKakx Ta^lsTa^ya kox AaOrx,xlagaBaga hmaaro ilayao ABaI Anajaana ,xma^DÜma vauD kox x"xpaDÜaosaIpanax" par hI Qyaana doMgaox| [sana\ 2005 maoM hI mauJao pataa lagaa ikx KaÜud Ta^lsTa^ya ma^DÜma vauD kox {panyaasa SaaOkx sao paZtao qao AaOr yaasnaayaa paaolyaanaa  kox paustakxalaya maoM [sa laoiKakxa kxI Aaz paustakoMx hOM | ikxntau Aaja kox r}sa maoM ma^DÜma vauD sacamauca A&aata hO |]

54.  Naravane V.S. Op.cit., p. 23.

 

55. Sengupta S.C. Op. cit., p. 13.

56. "The Concise Cambridge History of English Literature" maoM ma^Dma honrI vauD par DoZÜ paMi@ta ilaKaI ga[- hOx,xijasamaoM {nakox naama kox saaqa saaqa {saI {panyaasa kox "xAtyanta laaokxipa`ya" (“immensely popular”) haonao kxa ijÜak`x hOx (Sampson G. The Concise Cambridge History of English Literature. 2nd ed. London, 1965 (1961), p.797).

57. r}saI Anauvaad sana\ 1886 maoM pa`kxaiSata huAa |[sa sao paUva- [sa laoiKakxa kox kxma sao kxma dao AaOr {panyaasaaoM kox r}saI Anauvaad pa`kxaiSata hao caukox qaox| saaoivayata kxala maoM na taao

"[-sTàilanax" kox [sa Anauvaad kxax,xna hI elaona vauD kxI Anya rcanaaAaoM kxa (pauna:) pa`kxaSana ikxyaa gayaax| "[-sTàilanax" kox Anauvaad kxa pauna: pa`kxaSana sana\ 1996 maoM kuxsk-x maoM ikxyaa gayaax|

58. kR.xkRxpalaanaI Sarta\cand` kxa Anya pa`itaiYzta BaartaIya saaihtyakxaraoM sao maukÜxabalaa kxrtao hue kxhtao hOMMà"x{na taqaakxiqata AaQauinakx @laaisakxla laoKakxaoM kxI pa`caurtaa hOx,xijanhaoMnao Apanao kxqaanakx skxa^T Aqavaa iDkoxnsa saox,xHyaUgaao Aqavaa baljÜaakx sao ilayaox(ma^DÜma hOnrI vauDÜ kox "[-sTàilanax"  kxao BaI BaartaIya saaihtya kxI @laaisakxla rcanaa kox r}pa maoM nava jaIvana pa`apta huAa)...."x((Kripalani K. Literature of Modern India. A panoramic glimpse. New Delhi, 1982. p. 85) |

59. hao sakxtaa hO ikx yah CÔ naama haox| tau. {sakox baaro maoM "The Concise Cambridge History of English Literature" maoM ilaKaI iTppaNaIx: x" jaha^M  takx ma^rI kxa^rolaxx(imaina ma@koxya [Minnie Mackay]x) kxa saMbaMQa hOx,xtaao {sakxa {llaoKa isafÜ-x [sailayao ikxyaa jaataa hO ikx vah ekx pa`SaMsanaIya pa`maaNa hO {sa kxala KaMDÜ kox baaro maoMx,xijasamaoM {da<a ivaYayaaoM kxa ica~aNa AiSaiXata laoKakxaoM Wara AiSaiXata paazkxaoM kox ilayao ikxyaa jaataa qaax"x(Sampson G.Op.cit.,p,803).

60. r}saI maoM hma "roman"(=novel) taqaa "povest' " maoM Baod kxrtao hOMx,xijasao ek ivaiSaYTx(paRqakx) saaihityakx ivaQaa maanaa jaataa hOx,xAaOr jaao laGau kxqaa evama\ {panyaasa kox baIca kxI caIjaÜ haotaI hOx| vah ijasao hma x"xpaaovaostax" kxhtao hOM ,Baarta maoM "{panyaasax" hI kxha jaataa hO ,xspaYTIkxrNa kox ilayao {sao "laGau {panyaasa" kxh idyaa jaataa hOx|

61.  do. Комаров Э.Н. Шоротчондро Чоттопаддхай: идеи и образы // Чоттопаддхай Ш. Сожженный дом. Повести и романы / Перевод с бенгальского. Москва, 1971, с. 3. 

(kxaomaaraova e.na. Sarta\cand` caÕaopaaQyaaya : ivacaar AaOr ibaMba // caÕaopaaQyaaya Sa.  "jalaa huAa  Gar". laGau {panyaasa AaOr {panyaasa / baMaglaa sao Anauvaad. maa^Mskxao, 1971, paR. 3). ivaQavaaAaoM kxI dSaax AaOrx,xAMSata:x,x{nakox paunaiva-vaah kxI saMBaavanaax(jaao paarMpairkx ,xr}iZÜvaadI ihndU Qama- kox ilayao ivacaarNaIya nahIM hOx)x,xyao jaOsaa ikx sava- ivaidta hOx,19vaIM AaOr 20vaIM SataabdI maoM BaI BaartaIya saamaaijakx ivacaarQaara kox sammauKa xkuxC eosao naajÜaukx AaOr jvalanta pa`Sna qaox,xijana par taIva` pa`itaik`xyaae^M vya@ta kxI jaataI qaIMx|

62. Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kox saMga`h maoMx,xjaao 1950 kox dSakx maoM kxlakx<aa maoM pa`kxaiSata huAax(AaOr 60 kox dSakx maoM pauna: pa`kxaiSatax)x,xtaorh maaoTo maaoTo KaNDÜ hOMx|

63. marazI vaI. esa. narvaNao naox(hlkxa saa {laahnaa dotao hue?) ilaKaa hOx:xx"xSarta\cand` kox ivaSva maoM isafÜ-x baMgaalaI rhtao hOMx| vah koxvala baMgaalaI pairvaaraoM kox jaIvana kxa vaNa-na kxrtao hOMx| yah baata nahIM hO ikx {nakox mana maoM Baarta kox Anya BaagaaoM maoM rhnao vaalaaoM kox pa`ita kxao[- paUvaa-ga`h qaox| {nakxI raYT/Iyataax(yaha^M samaUcaI BaartaIya raYT/Iyataa sao taatpaya- hOàsao.sao.) saBaI saMdohaoM sao paro hOx| gaÜOr baMgaailayaaoM kox baaro maoM {nakxI iTppaiNayaaoM maoM kxao[- AaoCapana BaI nahIM hOx| magar {nakxI r]ica kxa dayara isafÜ- baMgaala AaOr baMgaala sao baahr basao baMgaailayaaoM takx hI saIimata qaax" (Naravane V.S. Op.cit.,p. 12-13)x|

64. Sengupta S.C. Op.cit.,p.1.

65. {dahrNa kox taaOr par vaI. esa. narvaNao ilaKatao hOM ikx rivand`naaqaàihmaalaya hOMx,xAaOr Sarta\cand`àivanQyaacala (Naravane V.S. Op.cit.p., ix).

66.xtau. kR. kRxpalaanaI kox kxqana saox: x"xSarta\cand` caÕaopaaQyaaya kxao jaOsaI baMgaala maoM laaokxipa`yataa pa`apta hu[-x,xvaOsaI hI baMgaala sao baahr BaI imalaIx,xkxBaI kxBaI taao yah TOgaaor kxI laaokxipa`yataa sao BaI baZÜ jaayaa kxrtaIx"x(Kripalani K. Op.cit.p. 81)x|

67. Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kox Anya BaartaIya BaaYaaAaoM maoM (AaOr AMga`ojÜaI maoM BaIx;xyah BaI kxh sakxtao hOM ikx x"xAMga`ojÜaI saihtax"x, @yaaoMikx AMga`ojaÜI Aajakxala BaartaIya BaaYaaAaoM maoM sao ekx hOx) AnauvaadaoM kxI x"ivaiSaYz saMdBa-ga`nqa saUcaIx"  do. {da. saonagauptaa kxI paustakx maoMx(Sengupta S.C. Op.cit., p. 98-110)x|[sa saUcaI kox Anausaarx,xSarta\cand` kxI rcanaae^M baarh BaartaIya BaaYaaAaoMx(AMga`ojÜaI kox Aitair@ta) AnaUidta kxI ga[- hOMx: Asaimayaax,xgaujarataIx,xihndIx,xkxÙaDÜx,xmarazIx,xmalayaalamax, x{iDÜyaax,xpaMjaabaIx,xisaMQaIx,xtaimalax,xtaolaugau AaOr {dU-x| tau. AMga`ojÜaI Baarta\ivad raonaalD sTuAT- maOkxga`Ogaaor kxI iTppaNaI saox: x"x{nakox (Sarta\cand` koxàsao.sao.) ivaYaya AaOr pairvaoSax,xpaUrI tarh baMgaalaI haotao hue BaIx,xkoxvala baMgaalaI nahIM qaox,xbailkx paUro Baarta kox =dya kox inakxT qaox;xAaOr {nakxI baohtarIna rcanaayaoM na koxvala baMgaala kxI hOMx,xbailkxàAnauvaadaoM kxI badaOlataàBaartaIya saaihityakx Qaraohr kxa ekx ihssaa bana ga[- hOMx"x[(McGregor R.S. Saratchandra's Pandit Masai // JAOS (Journal of American Oriental Society), 1976 , p., 342)].

68. Chatterji S.K. Languages and Literatures of Modern India. Calcutta , 1963, p. 188.

69.tau. vaI. esa. narvaNao kox SabdaoM saox,xijanasao vah ApanaI paustakx samaapta kxrtao hOMx:x "xbaMgaala kxao inaScaya hI {na par gava- hOx| magar vao paUro Baarta kox hOMx| AaOr {nakxI kuxC rcanaaAaoM maoM taao [tanaI mahana ivaSaoYataae^M hOMx,xikx {nhoM ivaSva saaihtya kox smaarkxaoM maoM sqaana idlaae^Mx"x(Naravane V.S. Op.cit. p.178.)

saaqa hI tau. saupa`isaw ihndI laoKakx jaOnaond` kuxmaar kxI iTppaNaI saox:xx"xvahx(Sarta\cand`àsao.sao.) Baarta kox baahr {tanao laaokxipa`ya nahIM hOMx| magar mauJao yaad hO ikx maoro ivadoSa Ba`maNa kox daOrana maOMnao {nhoM ivaSva saaihtya maoM daostaaoyaovskxI AaOr Ta^lsTa^ya kox baad rKa idyaax"x(The Golden Book of Saratchandra, p.51).

70. do. Sengupta S.C. Op.cit.,p. 98-110 | yah {laaoKanaIya hO ikx Sarta\cand` kox ekx laGau {panyaasa kxa AMga`ojÜaI Anauvaad saupa`isaw Arivand GaaoYa kox sampaadna maoM pa`kxaiSata huAa qaax,xrivand`naaqa T^gaaor Wara [sa paustakx kxI BaUimakxa ilaKaI ga[- qaIx,xjaao Apanao saaihityakx Anauja kxI rcanaaAaoM kox bahuta baDÜo pa`SaMsakx qaox(do. Chatterji S. The Deliverance [Niskrti]. A Novelette / Tr. from the original Bengali by Dilip Kumar Roy, rev. by Sri Aurobindo , with a preface by Rabindranath Tagore. Bombay, 1944.)x|

71. Sarta\cand` kxI kx[- rcanaaAaoM kox r}saI Anauvaad sana\ 1951x AaOr 1971 kox baIca pa`kxaiSata hue ;x{panyaasa "gaRh dahx"  kxa Anauvaad r}saI sao ilaqauAainayana BaaYaa maoM BaI ikxyaa gayaax(do. Cotopadhajus S. Sudegintinamai. [Romanas. Is rusi k. verte M. Subataviciene].Vilnius, 1961)x|xmagar yao pa`kxaSanax,xjÜaaihr hOx,xbaMgaalaI laoKakx kxI r}saI paazkx vaga- kox baIca {tanaI laaokxipa`yataax(Aqavaa Alaaokxipa`yataax) nahIM dSaa-taox,xijatanaI ikx saaoivayata pa`kxaSana gaRhaoM taqaa x" {cca saMsqaaAaoMx" kxI rajanaIita kxaox| AaOr yah BaI ivaSaoYa hO ikx saaoivayata saMGa kox AMitama baIsa vaYaao-M maoM Sarta\cand` kxI ekx BaI rcanaa kxa r}saI Anauvaad pa`kxaiSata nahIM huAax| @yaa saaoivayata {paranta kxala maoM hmaaro yaha^M Sarta\cand` kox Anauvaad pa`kxaiSata haoMgaox? êjahaM takx mauJao maalaUma hO, Aba takx, sana\ 2005 takx, r}saI BaaYaa maoM Sarta\cand kxI kxao[- AaOr paustakx nahIM inakxlaI hOë|

72. Kripalani K. Op.cit., p. 81. tau. Sen S. History of Bengali Literature. New Delhi (Sahitya Akademi), 1960, pp. 344-346.| kRx. kRxpalaanaI kxa vyaMgya maanaao yah AaSaya rKataa hO ikx Sarta\cand` kxI rcanaaAaoM kxao Aama janataa kox CaoTo maaoTo saaihtya kxI Ea`oNaI maoM rKaa jaa sakxtaa hOx| magar maoro Avalaaokxna sao yah pa`taIta huAa ikx AaQauinakx baMgaailayaaoM maoM Sarta\cand` ko  {panyaasa {cca saMskRxita kox laaoga BaI paZÜtao hOMx|

73.Zbavitel D. Bengali Literature (A History of Bengali Literature / ed. by Jan Gonda. Vol.IX. Fasc. 3). Wiesbaden, 1976, p. 281.

74.Kazi Abdul Wadud. Bengali Literature // Contemporary Indian Literature. A Symposium. 2nd ed. , revised and enlarged. New Delhi (Sahitya Akademi) , 1959, p., 25.

75.do. Naravane V.S., Op.cit., p. 40 ; Sengupta S.C. Op. cit., p. 68

76. laoKakx kxI ApanaI raya sao sahmata haotao hue sau. saonagauptaa Sarta\cand` kxI [sa rcanaa kxao x"xivaSva kox mahanatama {panyaasaaoM maoM sao ekxx" kxI saM&aa dotao hOM (Sengupta , Op.cit.,p.68) .AMga`ojÜaI Anauvaad maoM [sa {panyaasa kxa SaIYa-kx hO "The Fire" ("AignakxaND"Ü) (do. [Chattopadhyaya S.C.] The Fire. A novel by Sarat Chandra Chattopadhyaya / Tr. from the original novel Grihadaha by Sachindra Lal Ghosh. Calcutta , 1964)x|x57. Anauvaadkx sau. GaaoYa ApanaI saMiXapta BaUimakxa maoM ilaKatao hOM ikx [sa rcanaa kxao x"xAnaokx vyai@ta Sarta\cand` kxa savaao-tkRxYT {panyaasa maanatao hOMx" (Ibid., p.i).

77. Литературное наследство. Том 75 (в двух книгах). Толстой и зарубежный мир. Книга 1. Mосква, 1975, с. 252 ( saaihityakx Qaraohr. KaNDÜ 75 (dao BaagaaoM maoM) " Ta^lsTa^ya AaOr ivadoSaI jagatax" Baaga 1. maa^skxaox,x1975x,xpaR. 252x|

78.vaastava maoM janavarI 1917 sao janavarI 1920 takx {panyaasa kxlakx<aa kxI pai~akxa x"xBaartavaYa-x" maoM Cpataa rha ,xAaOr maaca- 1920 maoM paustakx r}pa maoM pa`kxaiSata huAax(do.x: Śarat-sāhitya-sangraha. Saptama sambhāra.  [Collected Works of Sharatchandra. Vol. 7.] Calcutta, 1362 B.S. (=1955A.D.), p. 417)| tau. "AaÙaa kxaroinanaax" kox pa`kxaSana kox [itahasa saox: sana\ 1875à1877 takx pai~akxa "Russki Vestnik" ("r}saI dUta") maoM x,xsana\ 1878 maoM àpaustakx r}pa maoMx| yah Qyaana rKanaa haogaa ikx {. jaaoSaI kox BaaYaNa kxa AalaoKa r}saI Anauvaad maoM pa`kxaiSata huAa hOx,xijasakxa saMpaadna taqaa saMSaaoQanax(r}saI na jaananao kox kxarNax) svayaM laoKakx nahIM kxr sakxtaa qaax|

79. tau. {nhIM {.jaaoSaI kox {sa laoKa kox kxqana sao jaao {nhaoM nao "The Golden Book of Saratchandra" maoM ilaKaa qaax| yah paustakx Sarta\cand` kxI janma SataabdI kox Avasar par kxlakx<aa maoM pa`kxaiSata hu[- qaIx: "xSarta\cand` nao ApanaI rcanaatmakxtaa kox {ccatama iSaKar par "gaRh dah"  ilaKaax| eosaa {panyaasa ilaKanaa kxizna qaa....Acalaa kxa ica~aNax(AaOr {sakxI kxhanaI bataanaa) Aasaana kxama nahIM qaaàkxlaatmakxtaa kxI dRiYT sao AaOr saaqa hI saamaaijakx maanyataa kxI dRiYT saox" (The Golden Book of Saratchandra , p.25).

80. Л.Н. Толстой и современность. Сборник статей и материалов. Москва, 1981, c. 248 (lao. ina. Ta^lsTa^ya AaOr AaQauinakxtaa. laoKaaoM AaOr saamaga`I kxa saMkxlana. maaskxao, 1981, paR. 248).

81. "xba`aÓ samaaja "x(SabdSa: "xekx hI [-Svar ba`Óna\ kox Ba@taaoM kxa vaga-x")àQaaima-kxàsauQaarvaadI Aandaolanax,x jaao yaUraopaIya iSaXaa pa`apta baMgaailayaaoM kox vaga- maoM 19vaIM SataabdI kox dUsaroàtaIsaro dSakx maoM {tpaÙa huAax| yah "samaaja" ihndutva kxI vyaaKyaa ekoxSvarvaad kox pairpa`oXya maoM kxrnaa caahtaa qaa,xAaOr saaqa hI Baarta kox x"xAaQauinakxIkxrNax" maoM sahayataa donaa caahtaa qaax| [sa "samaaja" maoM 19vaIMà20vaIM SataabdI kxI BaartaIya saMskRxita koxx Anaokx kxaya-kxtaa- huex,xijanamaoM saba sao pa`isaw qaoàrivand`naaqa T^gaaorx| [sa "samaajax" kox sadsyaaoM taqaa r}iZÜvaadI ihndU samaaja kox pa`itainaiQayaaoM kox baIca 19vaIM SataabdI maoM taqaa 20vaIM SataabdI kox AarMBa maoM taIva` vaOcaairkx vaad ivavaad haotao qaox,jaaox,x {dahrNaaqa-x,xrivand`naaqa T^gaaor kox saupa`isaw {panyaasa "gaaorax" (1909) maoM pa`itaibaMibata hue hOMx|x"xba`aÓ samaajax" kox baaro maoM do. {da. Kopf D. The Brahmo Samaj and the shaping of the modern Indian mind. Princeton, 1979.

82. dUsaro SbdaoM maoM ,x"gaRh dah"x,x"AaÙaa kxaroinanaax"  hI kxI Baa^Mita na koxvala x"xpa`oma kxhanaIx" (" a love story")hOx,xbailkx ekx saOwaMitakx (ideological) {panyaasa hOx|

83.xNabokov V. Lectures on Russian Literature. London,1983, p. 194.

84.История русской литературы XI-XX веков. Краткий очерк.Mосква,1983, с. 348.

(19vaIM - 20vaIM SataaibdyaaoM kox r}saI saaihtya kxa [itahasa. saMiXapta r}paroKaa. maaskxao, 1983, paR. 348).

85. Nabokov V. Op.cit., p. 194.

86. BaartaIya paazkxaoM kxI KaÜaitar r}saI {panaamaaoM kxI ekx ivaSaoYataa kxao samaJaanaa AavaSyakx hOx| AiQakxaMSa r}saI {panaamaaoM kox paur]YaaoM evama\ is~ayaaoM kox ilayao Alaga Alaga r}pa haotao hOMx| [sa pa`kxar yaid ikxsaI paur]Ya kxa {panaama "kxaroinanax" hO taao maihlaa kox ilayao tatsaMgata {panaama "kxaroinanaax" hao jaayaogaax| laoivana kxI patnaI kxhlaayaogaIàlaoivanaax| ivavaah sao pahlao {sakxa {panaama qaa Saobaa-tskxayaax,x@yaaoMikx vah saamanta Saobaa-tskxI kxI baoTI qaIx| {sakxI baDÜI baoTI kxa {panaama staIvaa AaoblaaonskxI sao ivavaah kox paScaata\ " Aaoblaaonskxayaax" hao gayaax|

87. Qyaana donao yaaogya baata hO ikx "gaRh dahx"  kox taimala maoM hue AnauvaadaoM maoM sao ekx kxa SaIYa-kx hO "Acalaax" (do. Sengupta S. Op.cit., p. 103).

88. baoSakÜx ,xvaRw saamanta Saobaa-tskxI kxao yaad ikxyaa jaa sakxtaa hOx,xijanakxI Ta^lsTa^ya kox {panyaasa maoM mahtvapaUNa- saOwaMitakx BaUimakxa hOx;xmagar ifÜxr BaI vaRw saamanta kxI gaNanaa {panyaasa kox pa`mauKa paa~aaoM maoM nahIM haotaIx|

89. "xAcalaax" Sabd (Acalaaàs~aIilaMgaI ivaSaoYaNax,xijasakxa Aqa- hOàjaao x"calax" na hao) sao taatpaya- hao sakxtaa hOx,

x" kxzaorx,xApairvata-naSaIlax,xinarntarx"x| yahx,xinassaMdoh ,

xAqa-paUNa- naama hOx|

90. yaha^M AaOr Aagao baMgaalaI AavaRita sao ilayao gayao {wrNa Sarta\ saaihtya saMga`h kox saatavaoM Baaga sao ilayao gayao hOMx| êŚarat-sāhitya-sangraha. Saptama sambhāra.  (Collected Works of Sharatchandra. Vol. 7.) Calcutta, 1362 B.S. (=1955A.D.)]: GD 3 xkxa Aqa- hO  "gaRhdah" AQyaaya 3x|

91. sana\ 1997 maoMx,xjaba maOM idllaI maoM qaax, taao qaaoDÜI saI mauiSkxla sao Sarta\cand` kox {panyaasa kxa ihndI Anauvaad pa`apta ikxyaax: Sarta\cand`x.xgaRhdah. idllaI(sanmaaga- pa`kxaSana)x,x1994. taajjauba kxI baata hO ikx Anauvaad kxa naama kxhIM BaI idyaa nahIM gayaa hOx|[sa Anauvaad sao ilayao gayao {wrNaaoM kxao pa`stauta laoKa maoM [sa pa`kxar sao dSaa-yaa gayaa hOx:gaRhdahx,xpaR....|

92. tau. "xAcalaa kxI sagaa[- maihma sao hu[- hOx,xjaao ekx saMyata vyai@ta hOx,x{<aoijata nahIM haotaa AaOr imalanasaar nahIM hOx| SaadI sao pahlao hI Acalaa kxa paircaya Apanao maMgaotar kox ima~a sauroSa sao haotaa hOx,xjaao saahsaIx,xbaataUnaIx,xBaavaukx AaOr jaldbaajÜa pa`kRxita kxa hOàhr dRiYT sao maihma sao ivaparItax" [Sengupta S.,Op.cit.,p.68]. " yauvataI kxaox(yaanao Acalaa kxaoàsao.sao.) dao paur]Ya pa`oma kox ilayao pa`oirta kxrtao hOMx: ekxx(maihma) vah ijasasao {sakxI sagaa[- hao caukxI hO AaOr ijasasao byaah BaI haotaa hOx,xApanao BaItar ipataRvata\ Civa samaoTo hOx,xmagar inaQa-na hOx,ximalanasaar nahIM hO AaOr baa+ta: zMDa pa`taIta haotaa hOx; dUsarax(sauroSa)x,xvah hO jaao {sao ApanaI Aaor AakxiYa-ta kxrtaa hOx,xSaarIirkx saMbaMQa kxI dRiYT saox,xAaOr Anta maoM {sakxa ivaSvaasaGaata kxrtaa hO,àxcaustax,xfÜuxtaI-laax,xBaavaukx AaOr Qanavaana hOx"x[(Translator’s preface to [Chattopadhyaya S.C.] The Fire. A novel by Sarat Chandra Chattopadhyaya. Tr. from the original novel Grihadaha by Sachindra Lal Ghosh. Calcutta,  1964 , p.i] .

93. yaha^M AaOr Aagao laoKa maoM {wrNaaoM kxa Aqa- hOx: AK 1,20 , AaÙaa kxaroinanaax,xKaNDÜ 1x,xAQyaaya 20x|

94. AignakxaNDÜ kox kxarNaaoM kxao {panyaasa maoM zIkx zIkx samaJaayaa nahIM gayaa hOx,xmagar yah saMdoh ikxyaa jaa sakxtaa hO ikx Gar kxao kxÕr ihnduAaoM nao jalaayaa haogaax,xjaao [sa baata sao Apa`saÙa qao ikx maihma kxlakx<aa sao ba`aÓ samaajaI patnaI laayaa hOx| vao AignakxaNDÜ kxao [sa kxaya- kox ilayao pa`d<a dMD kox r}pa maoM samaJaatao hOMx(do. {panyaasa kxa baIsavaa^M AQyaaya)x|

yaha^M {panyaasa kox SaIYa-kx "gaRh dahx" kox baaro maoM kuxC Sabd kxhnaa {icata haogaax| yah saMskRxta kxa saamaaisakx Sabd dao BaagaaoM sao banaa hOx:xgaRh à"xGarx" AaOr dah à"xjalanaax,xjalaanaax"x| yah Sabd kxafÜxI pauranaa hO AaOr taqaakxiqata x"Ea`aOtaàsaU~aaoMx" maoM idKaa[- dotaa hOx| "xEa`aOtaàsaU~ax" vao pa`acaIna laoKa hOM jaao vaOidkx kxma-kxaNDÜ kxI vyaaKyaa kxrtao hOMx| saaqa hIx,xjÜaaihr hIx,xyah baMgaalaI BaaYaa maoM ekx Aama Sabd hOx| "baMgaalaIàr}saI SabdkxaoSax" (maa^skxaox,x1957) maoM Sabd gaRhàdah  kxao [sa tarh sao samaJaayaa gayaa hOx: "x1. (Gar kxao) Aaga lagaanaax;x2. AignakxaNDÜx"x| Sarta\cand` kox {panyaasa kox SaIYa-kx kxa Anauvaad BaI [sa tarh ikxyaa jaa sakxtaa qaaàxx"AignakxaNDÜx" (tau. [saI naama kxa vaalaointana raspauitana kxa laGau {panyaasaà«Пожар».x)x|xmagar hao sakxtaa hO ikx BaartaIya kxanaaoM kxao saamaaisakx Sabd x"xgaRh dahx" maoM kuxC inaihtaaqa- saunaa[- dotao haoMx| {da. "ihndIàr}saI SabdkxaoSax"  (maa^skxao,1972) maoM [sa Sabd kxao [sa tarh samaJaayaa gayaa hOx: "x1. Gar jalaanaax;x 2.xpaairvaairkx kxlah ,xjaao {sakxa naaSa kxr dotaa hOx"x| jaOsaa ikx spaYT hOx,xSarta\cand` kox {panyaasa par dUsara Aqa- BaI paUrI tarh laagaU haotaa hOx|x[sa {panyaasa kox {d-U Anauvaad kxa SaIYa-kx hO "KaÜanamaa^Màeàbarbaadx" (yaanao "xijasakxa Gar babaa-d hao gayaa hOx") [do. Sengupta S. ,Op.cit., p.104].

95. jaIvanaIkxaraoM kxa kxhnaa hO ikx Sarta\cand` kxao x" gaa^Mva kxI ijÜandgaI sao pyaar qaax" AaOr vao SahrI jaIvana sao bacaa kxrtao qaoxx[Sengupta S. ,Op.cit., p.2]. magar "gaRh dahx"  maoMx,x"AaÙaa kxaroinanaax" sao ivaparIta na taao KaotaI baaDÜI kox kxamaaoM Aqavaa gaa^Mva kox inavaaisayaaoM kox jaIvana yaapana kxa  ivastaRta evama\ ivaBaaor ica~aNa nahIM hOx(jaOsaa ikx "AaÙaa kxaroinanaax" maoM Gaasa kxaTnao AaOr iSakxar kxrnao kxa pa`isaw vaNa-na hOx)| magarx,xjaOsaa ikx {}par kxha jaa caukxa hOx,xSarta\cand` kxa {panyaasa x"kxmaraoMx"  kxa {panyaasa hO AaOr vah BaartaIya jaIvana kxa [tanaa vaRhd\ ica~a pa`stauta nahIM kxrtaax,xijatanaa ikx Ta^lsTa^ya {panyaasa kxrtaa hO r}saI jaIvana kxax|

96. laoivana hI kxI Baa^Mitax,xmaihma BaI {panyaasa kox Anta maoM Qaaima-kx pa`SnaaoM par manana kxrtaa hOx|

97. {da. x"xho [-Svar! maOM AaOr nahIM jaI sakxtaIàmauJao Apanao paasa baulaa lao!x" (GD 43, p.290; tau. gaRhdahx,xpaR.231: "ho Bagavaana! tauma mauJao {za laao!x" yaanao yah Anauvaad laGaukRxta hO].

98. tau. gaRhdah, paR. 151: “nayaa iSakxarI pahlao inaSaanao maoM igarI hu[- icaiDyaa kxI maRtyauyaM~aNaa kxao Avaak\x haokxr jaOsao doKataa hO, vaOsao hI dao maugQaàApalakx Aa^MKaaoM kxI inagaah sao vah maanaao ikxsaI marNaasanna s~aI kxI Aintama GaDI kxI gavaahI kox ilae KaDa hao”|

99. Sarta\cand` plaoga sao BalaI Baa^Mita pairicata qaox| rMgaUna maoM plaoga kxI mahamaarI kox samaya {nakxI pa`qama patnaI AaOr nanhoM baalakx kxa dohanta hao gayaa qaax|(Sengupta S. Op.cit.,p.17) |

100. Nabokov V. Op.cit.,p.92.

101. {llaoKanaIya hO ikx taugao-naova kox {panyaasa maoM maRta SarIr kxI caIr fÜxaDÜ kxI baata hao rhI hOx,xAaOr Sarta\cand` kox {panyaasa maoM isafÜ-x x"xAa^paroSanax" kxa ijÜak`x hOx|x@yaa Sarta\cand` evama\ {nakox paazkxaoM kxao sana\ 1920 maoMxxsaaOndya- Saas~a kxI dRiYT sao caIrfÜxaDÜ svaIkxaya- qaIx?

102. do. {da. Jahn G.R. The Image of the Railroad in Anna Karenina // Slavic and east European Journal 25 , No.2 (Summer , 1981); Adelman G. Anna Karenina. The Bitterness of Ecstasy (Twayne's Masterwork Studies No.56). Boston, 1990 , p.23 , 108 ; Nabokov V. Op.cit., p.198.  hma kxh sakxtao hOM ikx r}saI evama\ baMgaalaI laoKakxaoM kxI rcanaaAaoM maoM rolagaaDÜI x"xAaQauinakx saByataax" kxa pa`taIkx hOx,xjaao paarMpairkx maUlyaaoM kxao naYT kxrtaI hO AaOr kxBaI taao laaogaaoM kxao maar BaI DalataI hOx(yah saca hOx,xikx Sarta\cand` kox paa~aaoM maoM sao kxao[- BaI rolagaaDÜI kox naIcao Aakxr nahIM martaax)x|

103. {panyaasa kxa Antaàx "xKaulaa " hOx: maihma Acalaa kxao gaa^Mva maoM hI CaoDÜkxr kxlakx<ao calaa jaataa hOx,xmagar maRNaala kox Sabdx,xjaao maihma sao kxho gayao qaox,xpaazkxaoM kox mana maoM yah AaSaa CaoDÜ jaatao hOM ikx Anta maoM maihma patnaI kxao vaapasa laaOTa laogaax| yah Aintama dRSya baDÜI baarIkÜxI sao ilaKaa gayaa hOx,xijasao sao. tsaIirna kox r}saI Anauvaad maoM vya@ta kxrnaa paUrI tarh saMBava nahIM hao paayaax|x[sa Anauvaad kox gauNadaoYaaoM kxa ivastaRta ivavaocanax,xyaha^Mx,xhmaara taatpaya- nahIM hOx| magar "gaRh dahx"  evama\ Sarta\cand` kxI Anya rcanaaAaoM kxa r}saI maoM pauna: Anauvaad kxrnaa {icata haogaax|

104. naabaaokxaova kox mataanausaarx,xDa^laI "Ta^lsTa^ya kxI AadSa- maihlaaAaoM maoM sao ekx hOx"  (“[Dolly is] in a way one of Tolstoy’s ideal women”) (Nabokov V., Op.cit., p. 145)].

105. yaha^M koxdar baabaU kox sauQaarvaadI paMqa ,x"xba`aÓ samaajax" , sao saMbaMQaaoM sao taatpaya- hOx|

106. {dahrNa kox ilayaox,xdaonaaoM {panyaasaaoM maoM (A@sar) r}saI Sabd стыд ({ccaarNa x"staIdx"x) evama\ {sakox baMgaalaI r}paantarà"lajjaax" kox pa`yaaoga kxI taulanaa kxrnaa kxafÜxI idlacaspa haogaax| baMgaalaI {panyaasa kxa SaIYa-kx ,x"gaRh dahx"  ,xkxhIM AMSata:x,x"AaÙaa kxaroinanaax" kox AalaoKa Wara hI taao nahIM sauJaayaa gayaax? naabaaokxaova kxI "xAaÙaa kxaroinanaax" kox AarMiBakx saupa`isaw vaa@ya : x" AaoblaaonskxI kox Gar maoM saba kuxC {laT paulaT hao gayaa qaaxx"x kox xbaaro maoM kxI ga[- vyaaKyaa kxI taulanaa kxroMx:

" Sabd Gar [r}saI maoM дом à {ccarNa "daoma\x"]  (Gar  maoM ,x GaràgaRhsqaIx,xGar  par)  Ch vaa@yaaoM maoM Aaz baar duhrayaa jaataa hOx| yah BaarI AaOr kuxC gaMBaIrtaapaUva-kx kxI ga[- paunaravaRi<a  Gar xx,  Gar x,x  Gar êdaoma\x,xdaoma\x,daoma\ë maanaao ABaagao paairvaairkx jaIvanaxx(paustakx kxI ekx pa`mauKa ivaYaya vastau) par dfÜxnaanao kxI rsma kox daOrana bajatao GaMTo kxI AavaajÜa jaOsaa gaUMjataa hOàyah , spaYTta:x, ek  SaOlaIgata ivaSaoYataa hOxx" [x(“a deliberate [stylistic] device)" (Nabokov V., Op.cit.,  p. 210)].

107. Adelman G., Op.cit., p.125.

108.  Lawrence D.H. Studies in Classic American Literature. New York , 1923, p.3   ( ihndI {wrNa): Adelman G., Op.cit.,  p.124.

ekx raya yah hO ikx  taaomasa maana nao BaI Apanao {panyaasa

"jaadu[- pava-tax"  maoM r}saI maihlaa @laaivdyaa SaaoSaa kxa vaNa-na Ta^lsTa^ya kxI AaÙaa kxaroinanaa kox paa~a kox ivavaad svar}pa ikxyaa hOx(do. Adelman G., Op.cit., p.128).

109. Apanao AalaoKa maoM maOMnao sao. tsaIirna kox r}saI Anauvaad kxao {wirta ikxyaa hOx,xjaao kx[- sqaanaaoM par ekxdma sahI nahIM BaI hao sakxtaax| Saayad jÜyaada zIkx Anauvaad haotaax:xx"....dNDÜ kxa baDÜa Baaga paur]Ya kxao Jaolanaa caaihyaoàKaÜasakxrx x[saIilayao , ikx vah paur]Ya hOx"x| tau. AMga`ojÜaI Anauvaad saox:  "x.....I have come to the conclusion that...the man must take the greater share of the punishment simply because he is a man" [(Chattopadhyaya S.C.) The Fire. A novel by Sarat Chandra Chattopadhyaya. Tr. from the original novel Grihadaha by Sachindra Lal Ghosh. Calcutta, 1964 , p.103]. tau. ihndI Anauvaad saox: 

maOM nao [tanaaBar samaJaa hO ikxmad- haonao kox naatao [sa sajaa kxa jyaada ihssaa mad- kxao {zanaa caaihe |” (gaRhdah, paR. 92).

110. Acalaa ,xSaayadx,xekx ina:svaaqa-x,Anamanao gaaZÜopana saox,sauroSa kxao Apanao AaOr maihma kox saaqa calanao kxa inaman~aNa dotaI hOx| AaOr sauroSa [sa sahja inaman~aNa kxao {nakox palaayana kox ilayao x"x{kxsaanao vaalaa kxarNax" samaJa baOztaa hOx| kxma sao kxmax,xbaad maoMx,xfusalaa[- ga[- Acalaa kox saamanao Apanao AacarNa kxa vah yahI spaYTIkxrNa dotaa hOx|

83. r}saI Sabd samaUh xx"xlaaoJnaayaa gaaod-stax"x(JaUza gava-) kox ilayao maUla baMgaalaI maoM dao saM&aayaoM hOMx: AiBamaana (do. {}par dI ga[- iTppaNaI 40) AaOr maaoh  êijasao yaha^M x"xjÜaablauJdoinayaox" (Ba`ainta) Sabd sao pa`diSa-ta ikxyaa jaa sakxtaa hOxëx|

111. {maaSaMkxr jaaoSaI [sa paUro pa`saMga kxao  "xkxafÜxI kxalpainakxx" (" rather laboured")xbataatao hOMx,xha^Mlaaikx xx"xsaca jaOsaax" ("fairly plausible") BaI kxhtao hOM (The Golden Book of Saratchandra, p. 29)|xsau. saonagauptaa (Sengupta S.Op.cit.,pp.69-70)  [sa pa`saMga kxa kxafÜxI nafÜxasata Bara hla sauJaatao hOMx,x[sa baata par jÜaaor dotao hue ikx yaha^M Sarta\cand` paazkxaoM kxao Anaumaana lagaanao kxa svaatan~ya dotao hOMx; hao sakxtaa hOx,xikx {sa pairisqaita maoM Acalaa kxao na koxvala svayama\ kxao ramabaabaU kxI dRiYT maoM na igaranao kox kxarNa nao pa`oirta ikxyaa haox,xmagar kuxC AaOr BaI pa`laaoBana haoMgaox,xijanakxI paUrI kÜOxifÜxyata {sanao svayama\ kxao na dI haogaIx|x" Acalaa kox pa`oma maoM ekx inaihta ivaraoQaaBaasa hOx| Acalaa {sa duhrI maanaisakxtaa  (duality )xkox caMgaula maoM f^MxsaI hOx,xjaao maanava kox Aistatva kxI paholaI kxa ekx AMSa hOx" [Sengupta S.Op.cit.,p.70]. tau. naabaaokxaova kxI iTppaNaI x"xAaÙaa kxI ivaica~a duhrI maanaisakxtaax"  (" Anna's curiously dual nature") kox baaro maoM x[Nabokov V. Op.cit.,p.188]. sau. saonagauptaa yah BaI ilaKatao hOM : "x{nhaoMnaox(Sarta\cand` naoàsao.sao.) [na paMi@tayaaoM kox laoKakx kxao yah bataayaa ikx "gaRh dahx"  kxa sabasao Bayaanakx pa`saMga satya par AaQaairta hOx; vao vaastava maMo {sa maihlaa kxao jaanatao qaox,xjaao {na pairisqaitayaaoM kox kxarNax,xjaao Acalaa kxI pairisqaitayaaoM jaOsaI qaIMx,xpaita sao ivaSvaasaGaata kxr baOztaI hOx" [Sengupta S.,Op.cit.,p.22).

112. In the pride of their....passion [{w. Gifford H. (ed.) Tolstoy: A Critical Anthology. Harmondsworth (Penguin Books), 1971 , p. 372].

113. tau. r}saI isanaaoDÜ kxa Anauvaad : " ho ipa`yaaox,xApanaa palaTa na laonaax;xparntau [-SvarIya k`xaoQa kxao Avasar dao | @yaaoMikx ilaKaa hOx,xpalaTa laonaa maora kxama hOx,xpa`Bau kxhtaa hO maOM hI badlaa laUMgaax(raomavaaisayaaoM kxao saMta paa^la kxa saMdoSax,x12x,x19) | saMta paa^la kxa [Saarax,xjÜaaihr hOx,xmaUsaa kxI paa^McavaIM paustakx kox pauranao inayama kox AalaoKa kxI Aaor hOx(vyavasqaaivavarNax,x32 , 35)x: x" palaTa laonaa AaOr badlaa donaa maora hI kxama hOx,xyah {nakox paa^Mva ifÜxsalanao kox samaya pa`kxT haogaa...." |

114. do. {da. : Gustafson R.F. Leo Tolstoy. Resident and Stranger. A Study in Fiction and Theology, Princeton, 1986, p.143ff.

 115. tau. Арденс Н.Н. (Н. Апостолов) Творческий путь Л.Н. Толстого. Москва, 1962, с. 351 352.

(Aado-nsa ina.ina. (ina. Apaaostaaolaaova)  lao.ina. Ta^lsTa^ya kxa rcanaatmakx paqa. maa^skxaox,x1962x,xpaR.351à352).

116. tau. {da. [sa ivaYaya par yaUraopaIkRxta koxdar baabaU kxI maRNaala saox,xjaao x"xsaamaanya janax" kxI bauiwma<aa kxao pa`stauta kxrtaI hOx,x[sa ivaYaya par hu[- bahsax,x{panyaasa kox {nacaalaIsavaoM AQyaaya kox Anta maoM | koxdar baabaU kxao maRNaala sao "x[lahama haisala haotaa hOx"à{saI tarh jaOsao "AaÙaa kxaroinanaax" kox Anta maoM laoivana kxao saIQao saado ikxsaana sao xx"x[lahama haisala haotaa hOx"x|

117. tau. kxroM A.sao. sauKaaocaaova kxI iTppaNaIx: x"xsamaya kox saaqa saaqa paiScamaI laoKakxaoM kxI rcanaaAaoM kox pa`yaaoga kox r}pa badlatao gayaox| svaOr AnauvaadaoM AaOr r}paantarNaaoM sao BaartaIya saaihtyakxar isafÜ-x  pa`mauKa kxqaanakx kxI r}paroKaa kox {payaaoga kxI Aaor xcalaox,xAaOr tatpaScaata\ isafÜ-x kuxC svatan~a ivacaaraoM  evama\ maUla ivaYaya kxI Aaorx,xivavaadaspad rcanaaAaoM kox saRjana kxI Aaorx,xijanhoM paiScamaI laoKakxaoM kxI maanyataaAaoM kxao Jauzlaanao kox {_oSya sao ilaKaa gayaa hOx" [(sauKaaocaaova A.sao. kRxSana candr. maa^skxao, 1983, paR. 186).

        *          *          *           *            *          *        

 

 

 

 

रूस तथा भारत में उपन्यास

  r}sa taqaa Baarta maoM {panyaasax: paiScamaI saaMskRxitakx kRxitayaaoM kox gaÜOr paiScamaI saMskRxita maoM pa`tyaaraopaNa kox dao {dahrN...